بررسی هنر ایران در دوران سلطنت قاجار
دکتر علی نیکویی
مه سیما عطاردی
بخش نخست
هنر قاجار در تمدن ایران ریشه دارد و از سویی بیان تجسمی دقیق به ایران قرن نوزدهم داده است؛ یک ارزیابی درست در مورد هنر قاجار بسیار دشوار است زیرا اطلاعات اساسی به شکل مشخص تقسیم بندی نشده است و فهرست جامه ای از آثار تاریخی باقی مانده وجود ندارد، تعداد کاتولوگ ها اندک است و از آنجا که کتابهای استاندارد هنر ایرانی با سقوط دولت صفویه ی در اوایل قرن هژدهم متوقف شد، تاریخچه ی آنها نیز ناچیز است؛ روشن ترین و رضایت بخش ترین مربوط به “رابرت مروچ اسمیت” رئیس بخش تلگراف ایران است که در دوره ی خدمت خود از سال ۱۸۶۵ تا ۱۸۸۸ میلادی به شکل منظم مجموعه ای از هنر ایران را برای موزهی ویکتوریا و آلبرت (Victoria and Albert Museum) جمع آوری و نگاهی منتقدانه و دلسوزانه به هنر قاجار داشت؛ بنابراین اولویت در بررسی هنر قاجار این است که آثار تاریخی و دستی را فهرست بندی و توضیحات اصلی آنها را با ارجاع به منابع دسته دوم مانند حساب های مسافرتی اروپائیان، گزارشات اداری، تاریخچه ی ایرانی و اسناد تکمیل کرد.
هنر قاجار با شیوه ای پر زرق و برق و با استفاده از رنگ های شعله آسا به عنوان شیوه ای پیشرفته در قرن نوزده معرفی شده است، در اینجا ممکن است هنر ایران با پیشرفت های قرن نوزدهم اروپا مقایسه شود، جایی که سلطه ی حرفه ای، فرم های خوش قریحه ی تزئینی را به وجود آورد. در جزئیات و سایه رنگ ها در نقاشی شباهت های نزدیکی میان آثاری چون لاک منقوش، طلا و مس لعابی و تا حدودی کاشی لعابی منقوش در ابعاد بزرگ وجود دارد، چنین آثاری و همچنین گروه خاصی از منسوجات از کیفیت بالایی برخوردارند. یکی از خصوصیات مهم و خاص هنر قاجار، پیکرنگاری غنی آن است؛ نمایش گلها، شاخ و برگ و میوه ها به عنوان موضوع مکمل بهکار می روند؛ در این تصاویر مناظر روستایی و ساختمان ها را میتوان دید که اساسا از تصاویر وارداتی اروپائیان الهام گرفته و روایت های بسیار در مورد آنها وجود دارد؛ دلتنگی برای گذشته ی ایران در تصاویر فرمانروایان ساسانی، موضوعات سنتی ادبیات ایران و جنگ های اخیر ترک های عثمانی و مغول ها منعکس شده است؛ جهان معاصر در پرتره های فرمانروایان قاجار در موقعیت های رسمی و غیر رسمی در تصاویر زندگی روزمره به طور طبیعت پردازانه دیده می شود؛ در اینجا نفوذ اروپائیان در تصاویر
فرم نظامی لباس های ناصرالدینشاه و مامورانش می توان دید اگرچه شاید بتوان مهمترین و جالب ترین شمایل نگاری را در موضوعات فرهنگ عامه یافت که در نقاشی رنگ روغن، دیوارهای تزئین شده قهوهخانه ها، نقاشی های روی شیشه، چاپ سنگی رنگی و مجموعه ی آثار سفالی دیده میشود. آنچه در این دوره منحصر به فرد می باشد که بدون شک بقای تمدنی را نشان می دهد که تاریخ اولیه ی آن را از دست داده است، مانند حوادث غم انگیزی از تاریخ شیعه و تصاویر
یافت شده از قهرمانان افسانه ای چون رستم؛ رستم نقشی دو جانبه دارد زیرا هم به عنوان شخصیتی شاه نما و هم به عنوان قهرمان مردمی ظاهر می شود.
معماری
معماری قاجار و تکنیک های مختلف تزئنی آن جامع ترین تفسیر از کیفیت هنر آن زمان را بیان میکند؛ از آثار به جای مانده می توان فهمید که بناهای قاجار از روشی پرتوان بهره می گیرند مانند بسیاری از بناهایی که در دوران سلطنت بلندمدت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه یا بناهای زیبا با مقیاس بزرگ متعلق به اواخر دوره ی قاجار، سلطنت احمد شاه ساخته شده است. تجمع اصلی بناهای بجای مانده در تهران، پایتخت ایران است که به شدت توسط پروژههای ساختمانی ناصرالدین شاه تغییر یافته است، تعداد دیگری از این بناهای زیبا را می توان در قزوین، اصفهان، شیراز، کاشان، رشت، سمنان و زنجان یافت؛ مصالح سنتی مورد استفاده در این بناها شامل آجر سفالی پخته شده برای قسمت های اصلی بنا، سنگ برای قسمت هایی مثل ستون و فاق و چوب برای در و پنجره. تزئینات با روش های گوناگون انجام می شد، مانند کاشی های رنگی، کنده کاری و قالب گیری روی گچ، کچ کاری رنگی، چوب های رنگی، میناکاری روی آهن و کنده کاری روی چوب.
معماری مذهبی
این نوع معماری معمولا وابسته به شهر بوده و بر مسجد و مدرسه هایی چهار ایوانی با حیاط مرکزی وسیع و به روش کلاسیک ایران تاکید می کند، به دور از محدودیت، سادگی نقشه آن انعطاف پذیری قابل توجهی را ممکن می سازد تا حدی که می تواند سادگی نقشه ی آن انعطافپذیری قابل توجهی را ممکن سازد و از محدوده های حیاط فراتر رود و در تناسب جزئیات بخش های متفاوت باشد؛ سه مسجد بزرگ؛ قزوین ساخته شده در ۱۸۰۶ میلادی، زنجان ۱۸۲۷ میلادی و سمنان ۱۸۲۸ میلادی ورودیهای اصلی مشابهی دارند. یک مسجد ایرانی با ساختمان های اطراف احاطه شده است که از دیدگاه اروپائیان هیچ فضایی ندارد، ورودی آن ساختاری برج مانند دارد با طاق قوسی که مقرنس آراسته شده است و در میان قابی مستطیل شکل جای گرفته است.
مسجد سلطانی (امام) سمنان
در ادامه ورودی توسط یک راهرو به شمال ایوان متصل شده که به بارگاهی باز می رسد؛ مسجد شاه قزوین شامل یک طبقه از طاقهایی است که حیاط را آراسته اند در حالی که مسجد سمنان دو طبقه دارد و طبقهی بالایی طوری روی طبقهی زیرین قرار گرفته که یک راهروی باز و تراس مانند به وجود آورده است؛ نسبتهای این چهار ایوان متفاوت اند، مسجد قزوین و مسجد زنجان چهار ایوان به طول مساوی درد اما ایوان شمالی و جنوبی مسجد سمنان از ایوان های شرقی و غربی آن بلندتر و با ابهت تر است، همه ی آنها با طول یکسانی ساخته شده اند؛ طاقچه ای بزرگ با تزئینات مقرنس در طاق آنها و ایوان جنوبی که در تمام آنها مهمترین و بیشترین تزئینات را داشته و به مقصوره یا جایگاه مقدس منتهی می شود؛ ساختمان سنتی مقصوره بیشتر در قزوین دیده می شود که اتاقی دایره شکل با گوشواره هایی در کنج آن است که به سمت گنبد کشیده می شود. محراب نیز در دایره ی جنوبی قرار دارد و با تزئینات کاشی رنگی برجسته شده است.
مسجد سپهسالار تهران
قسمت جنوبی آن نیز به گنبد و محراب منتهی می شود، دو مناره ورودی جنوبی را احاطه کرده و چهار مناره با پایه های نیم ستونی در میان نمای جنوبی قرار گرفته است. مدارس قاجار پلان حیاط وسیع را پذیرفته که اغلب با ساختمان اتاق هایی در پشت گذرگاه طاقدار، حیاط آن را می آراستند، مسجد و مدرسه آقا بزرگ در کاشان ساخته شده در سال ۱۸۳۲ میلادی هر دو شیوه را در یک روش اصیل ترکیب می کند و ساختمانی متناسب و زیبایی با حیاطی وسیع دارد که سطح زیرین توسط اتاقهایی، مدرسهای را به وجود آورده اند.
مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان
باقی ساختمان های مذهبی دوره ی قاجار، بخصوص امام زادهها و زیارتگاه ها تاحدودی ساختار ساده ای را دنبال می کنند؛ ساختار آنها طی وقف های نیکوکاران به ساختمانهای بزرگ و پیچیده مبدل شده است، مردم ایران قاجار مردمانی کوشا بودند، آثار ایشان را می توان در زیارتگاههای مهمی مثل زیارتگاه امام رضا در مشهد، فاطمه ی معصومه در قم، عبدالعظیم در ری، نعمتالله ولی در ماهان و شاهچراغ و میرمحمد در شیراز دید.
کمک های آنها موجب خلق فرم های متفاوتی شد مانند حیاط های افزوده شده به ماهان یا اتاقهای گنبدی شکل در قم و شیراز؛ شاهچراغ دارای اتاقهای صلیب مانندی است که استادانه با آیینه کاری هایی تزئین شده و در بالای مقبره قرار گرفته دارای گنبد کاشی کاری شده برجسته نیز می باشد. ساختمان های دوره ی قاجار متعلق به سال ۱۸۳۴ میلادی است اما تا به امروز چندین بار بازسازی شده اند. تکیه یا میدان محل اجرای نمایش و تعزیه برای شهادت امام حسین که نوعی بنای مذهبی است و پیش از قاجار هیچ نشانه ای از آن وجود نداشت؛ نمونههای بسیار کمی از آنها باقی مانده است زیرا آنها در موقعیتی خاص و به شکل موقتی برپا می شدند، یکی از نمونه های نادر بر جای مانده تکیه ی معاون الملک در کرمانشاه می باشد که قسمتهایی از آن در سال ۱۹۲۹ ساخته شد و ساختار پیچیده ای دارد که شامل بر دو حیاط مستطیلی شکل باز با یک اتاق صلیب مانند و گنبدی شکل یا تزئینات کاشی کاری مربوط به تعزیه یا تصویر پردازی صوفیه است….. ((ادامه دارد…))
تکیه ی معاون الملک در کرمانشاه
