بررسی هنر ایران در دوران سلطنت قاجار
(بخش دوم از سوم)
دکتر علی نیکویی
مهسیما عطاردی
معماری غیر مذهبی: بیشتر معماری غیر مذهبی بر جای مانده مانند کاخ های پادشاهی، خانه های بزرگ و دروازه شهرها متعلق به زمان قاجار است تا دوره های قبل از آن؛ دربار قاجار بناهای متعددی داشتند که به کاخ های شهری برای زمستان و کاخ های برون شهری برای تابستان تقسیم می شد. مسافت مهاجرت عملا کوتاه بود مانند شمیرانات، دره ای اطراف تهران ککه حال حومه شمال شهر را متشکل می شود که بیشتر اقامتگه های تابستانی شاهان قاجار آنجا قرار دارد. اقامتگاه شهری کاخ گلستان که مرکز اداری نیز بود در جنوب شهر نونی و شامل مجموعه پیچیده ای از ساختمان هایی است که درون یک باغ قرار گرفته اند. همانگونه که امروزه می توان دید آثار ناصرالدین شاه به شدت ساختمان های فتحعلی شاه را دگرگون و بناهای جدیدی را جایگزین آن کرده است؛ حدود یک چهارم ساختمان های او اکنون در شمال، شرق و جنوب قرار دارد که مناسب با عملکردشان تقسیم شده و دارای فضای کاملا مجزای عمومی و خصوصی است؛ در جنوب ردیف بسیار گسترده ای از پاسدارخانه ها و اصطبل ها قرار دارد حال آنکه در شمال تخت مرمر، ایوان هایی با پایه های عمیق یا تالارهایی متعلق به حکومت فتحعلی شاه و عمارت سلام را می توان یافت. اندرونی (اتاق زنان) در سال ۱۳۴۸ خورشیدی ویران شد در قسمت شرق عمارت، نقش اتاق های خصوصی ناصرالدین شاه را داشت حال آنکه ساختمان های جنوبی شامل خانه هایی برای کارمندان دربار نظیر پزشک مخصوص شاه در سال های ۱۸۸۹ تا ۱۸۹۲ میلادی بوده است؛ مجموع این ساختمان ها ترکیبی از سنت و نوآوری را نشان می دهد. فرم تالار تخت مرمر را می توان در زمان هخامنشیان جست و جو کرد؛ خلاقیت فراوانی که در دوره ناصرالدین شاه وجود دارد نتیجه تاثیرات اروپائیان است: عمارت سلام مکانی است دو طبقه با یک ایوان ستوندار بزرگ و پنجره های بزرگی که بر نمای بیرونی تاکید می کنند. شمس العماره برجی چند طبقه با دو برجک ایوندار مانند معماری قرن ۱۹ اروپاست که بر اهمیت نمای بیرونی تاکید می کند.
اکنون تعداد کمی از کاخ های تابستانی واقع در شمیرانات باقی مانده است. کاخ فتحعلی شاه –قصر قاجار- در ۶ کیلومتری شمال تهران قرار دارد و اکنون کاملا ویران شده است. از طریق نقاشی ها طراحی ها و توصیفات بیشتر می توان این بنا را با بیشتر ساحتمان های نامتعارف ناصرالدین شاه مقایسه کرد، در مورد این کاخ دو مشخصه برجسته وجود دارد:
کاخ به صورت یک ردیف تراس ساخته شده است که هر کدام شامل یک دیوار نگهدارنده آجری است که تا قسمت ساختمنهای پادشاهی پیش می رود و خود بنا به شکل یک مستطیل دو طبقه است با اتاق ها و دیوارهایی میان آنها و منظره ای رو به باغ، تنها بخش هایی از دو کاخ ناصرالدین شاه، استرآباد و سلطنت آباد ساخته شده و در ۱۱۸۰ میلادی باقی مانده است. نقشه ی آنها نشان می دهد که در این دوره تقارن قبلی موجود در ساختمان های فتحعلی شاه از میان رفته که نتیجه تاثیر اروپاییان بوده و ساختمان اصلی برجای مانده از استرآباد یک برجک چند طبقه متعلق به ناصرالدین شاه است که به شمس العماره در کاخ گلستان شباهت دارد اطراف دریاچه هفت کلبه ییلاقی وجود داشته که نقش ساختمان های اندرونی را داشتند. نمونه های دیگری از بناهای غیر مذهبی را می توان جز ساختمان های عمومی دانست که اساسا به روی بخش های تجاری شهری تاکید می کند خیابان های بلند متقاطع با مغازه هایی در دو طرف آن به عنوان بازارهای جدید با دنباله بازارهای قدیم مانند بازار وکیل شیراز متعلق به قرن ۱۸ که از شمال توسط بازار نو و از جنوب توسط بازار مشیر گسترش یافت. محوطه بازار به حمام و توالت مجهز بود که نمای آن معمولا درگاهی است تزئین شده با آجرهای رنگی مانند حمام سمنان ساخته شده در سال ۱۸۸۰ که شامل قاب هایی است آجری با نقش سربازهایی در دو طرف آن. ساختار حمام ها در جزئیات با هم فرق دارند اما اساس همه آنها بر پایه یک اتاق طاقدار مرکزی است با استخری که به یک سری از اتاق های فرعی منتهی می شود. آخرین نمونه از معماری غیر مذعبی دروازه هایی هستند به روی دیوارهای آجری که شهرهای ایران را احاطه کرده اند. تعداد کمی از دروازه های کاشی کاری شده و پر زرق و برق دوره قاجار باقی مانده است. بهترین نمونه آن دروازه شمال سمنان ساخته شده در ۱۸۸۴، درب کوشک، دروازه قزوین در تهران و دروازه باغ ملی تهران ساخته شده در ۱۹۲۲ است، سه نمونه اول شامل سه ورودی است که با پایه های نیم دایره محاط شده و با نیم ستون های مناره شکل از هم جدا می شود؛ دروازه تهران متعلق به ۱۹۲۲ درگاهی سه گانه دارد که از سردری افقی به جای پایه ای نیم دایره استفاده کرده است.
تزئینات معماری (کاشی کاری): معماری مذهبی و غیر مذهبی هر دو تاثیرات خود را تا حد زیادی مدیون تزئینات هستند یکی از روش های بسیار کاربردی کاشی رنگی است که بیشتر در تهران، شیراز و اصفهان تولید می گشت. سه روش اصلی مورد استفاده شامل: موزاییک با طرح هندسی در کاشی های مستطیل و دایره ای شکل به رنگ های فیروزه ای، سفید، زرد و ساه، هفت رنگ با طرح استادانه و افزایشی به رنگ های روشن صورتی، بنفش، زرد، سایه های آبی، سبز و نارنجی به شیوه دقیق لعابی-نقاشی زیر لعابی با ترکیب دقیق تر رنگ ها، رنگ سیاه برای سایه و هاشورهای آن که بعد از ۱۸۸۰ میلادی کاربرد داشته اند از کاشی کاری برای تاکید ساختار استفاده می کردند، این روش به خصوص در معماری مذهبی برجسته بوده است، جایی که ایوان و درگاه مساجد و مدارس با نوارها و ردیف هایی از کاشی تزیین می شد. در بناهای فتحعلی شاه روش موزاییک و هفت رنگ به طور هماهنگ با هم ترکیب شده اند. نوارهای موزاییک با طرح های هندسی زیبا در دریف های عمودی به کار گرفته شده است و نمای گنبد را زینت می دهد، کاشی های هفت رنگ در ترکیب بندی هایی زیبا با نقش های گل رز، زنبق و شاخ و برگ اسلیمی برای پوشش سطح و پشت قوس به کار می روند جایی که نوارهایی از طرح های روشن با بیشترین تاثیر دیده می شود این سنت در بناهای مذهبی سلطنت ناصرالدین شاه با طرح های گسترده تری ادامه یافت. شیوه کاشی موزاییک با طرح های هندسی و هفت رنگ با نقش هایی مثل دسته گل و گلدان هایی از رُزهای فراوان میوهایی مثل لیمو، انگور، انار به شکل تاج گل و تزئینات پارچه ادامه یافت. چنین شیوه ای بی شک خصوصیتی ویکتوریایی دارد که تحت تاثیر چنین نقش هایی گسترش یافته مانند مناظر طبیعی اروپائیان که کاملا از کارت پستال ها و تصاویر مجلات وارداتی معاصر نسخه برداری شده است.
ساختمان سنگی: سنگ در تزئینات معماری نسبتا کاربرد داشته مانند قطعه هایی از سنگ آهک کرم رنگ با سنگ مرمر متمایل به سبز که یا از کوه های اطراف شیراز تهیه می شده یا از آذربایجان و یزد. قطعه سنگ ها معمولا به صورت ازاره هایی در می آمدند با طرح های حک شده به صورت حجاری سطحی ظریف که نمای حیاط بناهای مذهبی و غیر مذهبی قرار می گرفتند در مسجد سپهسالار تهران این ازاره ها ب صورت طرح های گلدار پرکار حک شده است.
شیشه آلات: شیشه به سه روش اصلی استفاده می شد؛ روش اول شیشه کاری منقوش است که از رنگ هایی چون قرمز، آبی، سبز زمردی و زرد ساخته می شد و در نوارای توخالی چوبی برای پنجره هایی نیم گرد کوچک و پنجره های ارسی استفاده می شد، در اینجا حسینیه امینی قزوین مورد توجه است که دارای پنجره های گل سرخی با شیشه های منقوش و دوازده نماد دایره الروج نقاشی شده است. دومین روش موزاییک شیشه ای است، روشی که در اواخر دوره صفویه برای پوشش ظاهر بنا به کار می رفت و در دوره قاجار به طور کمل گسترش یافت. از این روش برای پوشش سطح داخلی ایوان یا تالار استفاده می شد به عنوان مصال زیارتگاه شاه عبدالعظیم در ری و اتاق پذیرایی نارنجستان در شیراز؛ در حالی که اتاق داخلی شاه چراغ شیراز کاملا با آن آراسته شده است. در سومین روش در معماری بومی حاشیه هایی از نقش های مکرر طوماری و گلدار در تکیه هایی از شیشه رنگی قرمز سیز آبی بر سطح گچ کار شده، منبت شده اند. گچ کاری که به عنوان نوعی از تزئینات معماری به نوبه خود تاریخی بس کهن در ایران دارد، در دوران قاجار بخصوص در زمان ناصرالدین شاه گج کاری ابزاری بسیار استادانه برای تزئینات معماری بومی مانند سقف، دیوار و شومینه بئذ که به شکل مجموعه ای از طرح هایی است که به کاشی کاری معاصر شباهت دارد بنابراین دسته گل های آراسته و جام هایی از گل های رز و مدال هایی با نقش های میوه و پرنده یافت شده که در میان شاخ و برگ جای گرفته اند…. (ادامه دارد)
[i] تصویر ناصرالدین شاه قاجار؛ او نخستین مقام ایرانی بود که به روسیه سفر کرد، اولین سفر او به روسیه چهار هفته طول کشید و این شاه قاجار بعد از طی مسیر تهران تا انزلی، با کشتی از طریق خزر عازم روسیه شد، چنانچه در مطبوعات آن دوره روسیه نوشته شده نیمی از جمعیت سن پترزبورگ در دهم ماه می ۱۸۷۳ در بلوار نفسکی گرد آمده بودند تا ورود شاه ایرانی به دربار روسیه را تماشا کنند، سفری که در تاریخ روابط دو کشور از جمله مقاطع مهم محسوب می‌شود؛ نقاشی از میخاییل زیچی نقاش معروف مجارستانی.
[ii] کاخ شمس العماره.
[iii] دروازه قزوین تهران
[iv] کاشی کاری کاخ گلستان
[v] باغ و موزه نارنجستان قوام شیراز+تصاویر باغ و موزه نارنجستان
۳ لایک شده
