بوطیقای نو در ادبیات داستانی آمریکای لاتین
( در آثاری از : آستوریاس ، فوئنتس ، بارگاس یوسا ، رولفو ، ایزابل آلنده ، کوئلیو )
بخش دوم: نمودهای جادویی تقابل در آیینه ی لیدا سال آستوریاس
آیینه ی لیدا سال ۱نامی است که ” آستوریاس ” ۲ در سال ۱۹۶۷بر مجموعه ای از داستان های کوتاه خود نهاد . عنوان فرعی این اثر در ترجمه ی انگلیسی ” گیلبرت آلتر گیلبرت ” ۳ داستان هایی بر پایه ی اسطوره ها و افسانه های مایایی ۴ نام دارد که از دلبستگی ژرف او به فرهنگ بومی کشورش حکایت می کند . او پیش از این اثر ، در ۱۹۲۵ متن کتاب مقدس مایایی پوپول ووه ۵ را به اسپانیایی برگرداند و در۱۹۳۰کتاب افسانه های گوآتمالا۶ را منتشر ساخت . ” آستوریاس ” به هنگام اقامت ده ساله ی خود در پاریس و تحصیل و تحقیق در دانشگاه ” سوربن ” ۷ زیر نظر ” ژرژ رینو ” ۸ ، به مطالعه ی انسان شناسی پرداخت که با علایق فرهنگ بومی ، سرخپوستی و ملی او ارتباط نزدیکی داشت . ” آستوریاس ” از نخستین برخوردش با این استاد ” افسانه ها و مذاهب مایایی آمریکا ” ۹ در دانشگاه ” سوربن ” پاریس خاطره ی بسیار جالبی دارد . او تعریف می کند که ضمن گوش دادن به سخنرانی ، استاد پیوسته به او نگاه می کند ، رفتاری که دانشجوی جوان نمی تواند برای آن ، توجیهی بیابد . پس از اتمام ساعت تدریس ، ” رینو ” به نزد او آمده می پرسد : ” تو مایایی ” هستی ؟ ” . سپس او را با تاکسی به خانه خود می برده ، به همسرش ـ که مشغول آشپزی است ـ معرفی کرده می گوید :
” ببین ، او یک ” مایایی ” است . هی تو بگو ، حالا ” مایایی ” کجا پیدا می شود ؟ ” ( لی دیویس ۲۵) .
استاد ـ که به دنبال دانشجویی بوده که زبان ، مذهب و افسانه های رشته ی تخصصصی خود را پیدا کند ـ از یافتن یک دانشجویی گوآتمالایی و پرورده ی فرهنگ کهن ” مایا ” یی خشنود شده است . ” آستوریاس ” نیز مصمم می شود تا آنچه را در این فرهنگ باستانی و بومی خود می شناسد ، در داستان های کوتاه و بلند خود بازتاب دهد ، یا آن ها را ترجمه و برای آیندگان حفظ کند . آنچه مجموعه داستان آیینه ی لیدا سال را به هم می پیوندد ، عنصر جادو ، زبان ، باورهای دینی ، مراسم آیینی ، اسطور ه های جادویی و پیوندهای فرهنگی است . از این مجموعه ، تنها داستان کوتاه آیینه ی لیدا سال به فارسی ترجمه شده ـ که عنوان اصلی کتاب ” آستوریاس ” است ـ و از ترجمه ی بقیه ی داستان ها مانند خوآن مورچه خوار ۱۰ و افسانه ی ناقوس ساکت ۱۱ آگاهی ندارم .
* * *
من ساختار چیره بر داستان کوتاه آیینه ی لیدا سال را تقابل های دوگانه ۱۲ یافته ام ، زیرا بر این باورم که این ساختار نه تنها می تواند طبقات ، کسان داستان ، رخدادها ، باورها و نگره های آنان را بهتر نشان دهد ، بلکه با ساخت حاکم بر شگرد رئالیسم جادویی داستان ـ که آمیزه ای از طبیعی و فرا طبیعی است ـ نیز هماهنگی دارد . تأکید بر این دقیقه بیش تر به این دلیل است که نظریه ی ساختگرای ” تقابل های دوگانه ” یک شیوه ی بررسی ساختگرایانه و رایج در متون ادبی است و عمدتا ً جهتگیری ارزشی دارد ؛ یعنی به نوشته ی ” برسلر ” ۱۳ پدیده های دوگانه در حکم کسری هستند که گویا ” صورت ” یا نیمه ی بالای کسر ، ارزشی بیش از نیمه ی دوم یا ” مخرج ” کسر دارد و خواننده عادت کرده میان ” روشنی ” و تاریکی ” ، برای اولی ارزش گذاری کند ( برسلر ۱۱۶-۱۱۵) . در حالی که در داستان ” آستور یاس ” و تحلیل ما ، میان آنچه از آن به ” تقابل های دوگانه ” یاد می کنیم ، ارزش گذ اری وجهی ندارد و نویسنده می خواهد میان ” تقابل ” ها ، گونه ای آمیزش ، وحدت و سازگاری ایجاد کند . این که شخصیتی حقوقدان مانند ” آستوریاس ” در مهد عقلانیت ” دکارت ” ۱۴در فرانسه ، به مطالعه ی فرهنگ های بومی آمریکای مرکزی و جنوبی می پردازد ، رفتاری سمبولیک به شمار می رود.او ضمن بهره مندی از دستاوردهای خردگرایی در کشور دکارت ، می کوشد میان فرهنگ استوار بر جادوگری ، خرافه ، اسطوره و آیین های باستانی پیش کلمبی و آنچه از دستاوردهای فرهنگی اروپا و از رهگذر اسپانیا ، اروپای غربی و ایالات متحده ی آمریکا از چهار سده ی پیش تا کنون در کشور خود یافته است ، پیوندی خلاق ایجاد کند . راز جادویی بودن رئالیسم چیره بر ادبیات اسپانیایی زبان آمریکای لاتین در همین جمع اضداد و اجتماع نقیضین نهفته است . از نظر یک نفر غربی میان گذشته و اکنون ، بدویت و فراتمدن ، خودی و غریبه ، سرزمین های غربی و ماورای بحار تقابل و تضادی هست . از دید ” آستوریاس ” ، میان گذشته های تاریخی و امروز ، میان بدویت اقوام و تمدن های آزِتک ، مایا ، تولتِک و تمدن امروز ، هیچ گونه تقابل خطرناکی وجود ندارد و عناصر فرهنگی گذشته و اکنون ، بدوی و متمدن می توانند همزیستی مسالمت آمیزی با هم داشته باشند بی آن که وجود یکی ضرورتا ً باعث نفی کلی دیگری شود . رئالیسم جادویی در ادبیات آمریکای لاتین ، حاصل همزیستی همین عناصر فرهنگی متقابل است . در یک تز دانشگاهی با راهنمایی دکتر ” لئون لیتواک ” ۱۵می خوانیم :
” از نظر یک منتقد انگلیسی ـ آمریکایی ، اصطلاح ” رئالیسم جادویی ، ابزاری می شود تا به یاری آن متن مورد توصیف را بیش تر متنی از آن ِ ” دیگری ” بداند . افزون بر این ، در تقابل میان دو جنبه ی ” جادویی ـ واقع گرایی ” یک متفکر اومانیست ، برای جنبه ی ” جادویی ” آن ارزش کمتری قایل است ” ( لیتواک ۱۹۹۹) .
این دیدگاه به ما هشدار می دهد که با نگاه غربیان به ادبیات آمریکای لاتین ننگریم و بکوشیم برای تقابلی که در سازه های فرهنگی ادبیات معروف به ” رئالیسم جادویی ” هست ، دلایل تاریخی ، فرهنگی و پسا استعماری بیابیم و همه چیز را در آن ، تنها به محک ” عقلانیت ” غربی ارزیابی نکنیم .
۱. تقابل میان گذشته و اکنون : نوع نگاه نویسندگان اسپانیایی زبان آمریکای لاتین در قبال گذشته های تاریخی خود پس از تهاجم نیروهای ماجراجو ، غارتگر ، سودا پیشه و متعصب اسپانیایی در آغاز سده ی شانزدهم به سرزمین های آمریکای مرکزی جنوبی و به فرهنگ غالب ، متفاوت است . برخی چون ” کاستاندا ” ۱۶، ” آستوریاس ” ، ” گارسیا مارکز ” ۱۷و ” پاز ” ۱۸به این فرهنگ ها ، به دیده ی اغماض یا تأیید ضمنی و آشکار می نگرند . بعضی چون ” فوئنتس “۱۹و ” بارگاس یوسا ” ۲۰به آن نگاهی خرده گیرانه دارند و کسانی چون ” بورخس ” ۲۱فرهنگ های پیشا کلمبی را برنمی تابند و آن را با چهارچوب های فراتمدن امروز سازگار نمی دانند . ” آستوریاس ” از جمله نویسندگانی است که فرهنگ غنی ” مایا ” یی کشور خود را پیش از حمله ی اسپانیایی ها به رهبری ” ِپدرو دِ آلوارادو ” ۲۲در ۱۵۲۴ ارج می نهد و آثار او ، سرشار از تلمیحات به آیین ها ، باورها ، اسطوره ها و افسانه های اقوام باستانی گوآتمالایی است . در کتاب مقدس ، باستانی و اسطوره ای قوم ” مایا ” به نام پوپول ووه آمده است که یکی از ایزدان کهنسال به نام ” شموکانه ” پس از آسیاب کردن ذرت ، چهار انسان نخستین را از آن می آفریند ؛ انسان هایی که ” به خلاف نوع چوبین قبلی ، دانش و ادراک قابل توجهی دارند و به درستی آفرینندگان خود را سپاس می گویند ” (توب ۸۵) . چنان که گفتیم ، آستوریاس نه تنها کتاب مقدس پوپول ووه را به زبان اسپانیایی ترجمه کرده ، بلکه رمانی با عنوان مردان ذرت ۲۳دارد که در سال ۱۹۴۹ منتشر ساخته است . آثار ” آستوریاس ” به این اعتبار ، تلاقیگاه گذشته های اسطوره ای ، دین و آیین های مسیحی کاتولیک پس از ورود اسپانیایی های فاتح است .
در آیینه ی لیدا سال ، برخی کسان ، رمزی از گذشته های اساطیری مردم گوآتمالا هستند و بعضی نیز این گونه باورها ، آیین ها و اساطیر را انگاره هایی مربوط گذشته های فراموش شده می دانند . برجسته ترین شخصیت در این داستان ، گدای کوری به نام ” بنیتو خوخون ” ۲۴است که باید رمزی از خدایان و جادوگران قوم ” مایا ” پنداشته شود . او از تولد فرزندان نامشروع و ازدواج ناکرده ی مردان و زنان روزگار خود ناخرسند است و اعتقاد دارد که بی بند و باری در روابط زن و مرد و تن زدن از ازدواج ، نگران گننده و گناهی بزرگ است . قرار است به مناسبت عید مریم َکرمِلی ، کارناوالی برگزار شود و گروه رقصندگان و نوازندگان با ضرب طبل ها ، پای کوبان از کوچه ها و محله های روستا عبور کنند . برای تهیه ی لباس قهرمانان جشن ، به دخترانی نیاز است که این لباس ها را آماده کنند . این لباس ها را معمولا ً دختران دم بختی باید تهیه کنند که در جست و جوی شوهرند . ” بنیتو ” ـ که هدف از برگزاری این جشن را رمزی از آیین ازدواج و باروری می داند ـ می گوید :
” چطور می خواهی به من بقبولانی که هیچ زنی پیدا نمی شود که در تهیه ی لباس این قهرمانان داوطلب باشد ؟ مخصوصا ً در این عهد و زمانه که مردها به آسانی زیر بار یوغ ازدواج نمی روند . . . امروزه مردان بسیار کم ازدواج می کنند اما بچه برای غسل تعمید فراوان است . چیزی که نشانه ی خوب زمانه ی ما نیست . همه ی مردهای عزب ، صاحب اولاد فراوانند ” ( آستوریاس ۱۰۸) .
” بنیتو ” دوست دارد که ” فالوتریو ” ۲۵مسئولیت تهیه ی لباس را برای قهرمان جشن به او واگذارند :
” اگر این احسان را بکنند و کار را به من واگذارند ، همه ی زنان داوطلب را از کنج خانه بیرون می کشم . . . دختران دم بخت فراوانند . فراوانند دخترانی که به سن ازدواج رسیده اند ” (۱۰۹) .
در برابر ، ” فالوتریو ” ، رمزی از کسانی است که اعتقاد دارند با همگانی شدن دانش نو ، عصر آیین های گذشته و اسطوره ای سپری شده و به جای قهرمانان و شخصیت های حقیقی می توان از ” جادوگران ” و بدل کاران استفاده کرد ؛ یعنی کسانی که تنها نقش قهرمانان کارناوال را انجام می دهند . او می گوید :
” دیگر عصر این عقاید کهنه ، گذشته است . امروزه با این چیزها که مردم می دانند ، دیگر چه کسی است که به این خرافات ایمان داشته باشد و به امید بخت گشایی نذر کند که برای لباس قهرمانان جشن مریم عذرا صدقه بدهد ؟ ” (ص۱۰۹)
” بنیتو ” در تنها رستوران محقر روستا ، دختری ظرفشو را می یابد که بر جوانی خوش سیما و به اندام و مرفه به نام ” فلی پیتو ” ۲۶مهر افکنده اما خود به خاطر فاصله ی طبقاتی حتی به جواب سلام او هم امیدی ندارد . او چون گفت و شنود این دو شخص را می شنود ، امیدوار و حاضر می شود کار تهیه ی لباس قهرمان جشن را ـ که تا چند روز دیگر برگزار می شود ـ به عهده گیرد . او امیدوار است که جادویی که در تهیه ی لباس به کار می برد ، جوان گردن فراز را با وی بر سرِ مِهر آورد . رفتار جادویی دختر جوان ، در باورهای آیینی ” مایا ” یی ریشه دارد :
” مخصوصا ً خواستم بدانم که آیا ممکن است یکی از لباس های سحرامیز را به من بسپارید و آن پسر بی وفا را پیدا کنید تا در روز جشن مریم عذرا ، آن را به تن کند ؟ موضوع اصلی این است که پسر در لباس ” قهرمان جشن ” یعنی همان لباسی که من برایش می فرستم ظاهر شود . بقیه ی کارها را جادو خودش انجام خواهد داد ” (ص۱۱۱) .
” بنیتو ” برای انجام مأموریت خود به خانه ی ” دون فلیپ ” ۲۷می رود تا نظر ” فلی پیتو ” را در مورد قبول یا رد ” شاهزاده ی قهرمان جشن ” بپرسد . جوان مغرور و امروزی به نشانه ی بیزاری از این مراسم ، آب دهان خود را بر زمین می اندازد و آن را نقشه ای از پیش تعیین شده می داند . ” بنیتو ” با آرامش خاطر برای او توضیح می دهد :
” فرصت داری که خوب فکر کنی ، البته به شرطی که زیاد طول نکشد ، چون که جشن بسیار نزدیک شده است .جان من ، فکر کن و اگر قبول کردی ، باید لباس را امتحان کنی تا خوب اندازه ی تنت باشد و پس از آن بر آستین هایش یراق ” شاهزاده ی قهرمانان جشن ” دوخته شود ” (ص۱۱۶)
۲. تقابل میان نسل ها : در این داستان ، شواهدی بر تقابل میان دو نسل امروز و پیش هست . این شکاف ، تنها بهسال های عمر افراد محدود نمی شود ؛ بلکه نشانه ای از شکاف عقیدتی نیز هست . با این همه ، نویسنده ، قطبی فکر نمی کند و پندار ، گفتار و کردار کسان داستان را به جنسیت ، ذهنیت و چند و چون باورهای آنان مشروط می کند . ” فلی پیتو ” به هنگام سواری ، بر اسب می نشیند که با سن و سال و تحرک وی تناسب دارد ؛ در حالی که پدرش ،” دون فلیپ ” ، بر قاطر می نشیند که آهسته تر می رود . آن یک همیشه از روی اسب بر زمین می پرد و این یک ، به آهستگی از قاطر پایین می آید . آن یک با اسب از نرده ها می جهد و میله ها را می اندازد و این یک ، میله ها را یک یک جمع کرده سر جایش می نهد :
” با اسب از روی نرده ی چوبی ـ که دو میله ی بسیار بلند و بسیار خطرناک بود ـ جستی زد و به خانه وارد شد و در میان قدقد مرغ های وحشت زده و واق واق سگ ها و پرپر زدن کبوترها ، به سرعت نیم دایره ای را دور زد ؛ آنگاه دهانه ی اسب را کشید . سم آهنین اسب از روی سنگ های حیاط جرقه بیرون می کشید . . . چند دقیقه ی بعد سر و کلّه ی دون فلیپ سوار بر ” سامارتین ” پیدا شد . سامارتین ، قاطری سیاه و رام بود . فلیپ بسیار آرام از مرکب به زیر آمد تا میله های واژگون شده ی در را بر جایش بگذارد . بی هیچ سر و صدایی پیش رفت ” (ص۱۰۶) .
مادر به دلیل سالمندی ، با این اندازه تحرک و خطر کردن پسر خود در اسب سواری موافق نیست اما نمی تواند آشکارا آن را بروز دهد :
” این نوع کارهای عجیب و غریب موافق میل مادر نبود ” (ص۱۰۶) .
وقتی ” بنیتو ” به جوان خوبرو پیشنهاد می کند عنوان ” شاهزاده ی قهرمانان جشن ” را بپذیرد ، ” فلی پیتو ” در آغاز به دلیل بی باوری به این گونه آیین ها ، به نشانه ی بیزاری ، آب دهان بر زمین می اندازد . با این همه ، آن را می پذیرد و حاضر می شود برای گفت و گوی بیش تر با ” بنیتو ” به همان رستوران محقر روستا بیاید ، بی آن که بداند دختر جوانی که در کنارش به او خدمت می کند و از خود بی خود شده ، همان دختری است که با رفتار جادویی خود می خواهد او را به خود جلب کند . آنچه این جوان را به قبول شرکت در جشن برمی انگیزد ، بی گمان اشتیاق برای ازدواج نیست ؛ بلکه تحقق جاه طلبی ، ارضای حس خودخواهی و ماجراجویی اوست که با اسب دوانی اش تناسب دارد :
” باشد . برای این که وقت تلف نشود ، من می روم ببینم می توانم پیش از این که شب شود قاطر رامی پیدا کنم ” (ص۱۱۷) .
۳. تقابل میان عناصر طبیعی و فراطبیعی : ” آستوریاس ” یک ریشه در واقعیت ، تاریخ ، عینیت و مردمی دارد
که حرمتشان را پاس می دارد . هم از این روست اگر در سال ۱۹۲۰در تظاهرات اعتراض آمیز بر ضد حکومت شرکت می کند و رنج سال ها تبعید از کشور را به جان می خرد ، و در سال ۱۹۴۹ در رمان برجسته اش آقای رئیس جمهور ۲۸تصویری واقع بینانه و اعتراض آمیز از دیکتاتور گوآتمالا ، رئیس جمهور ” استرادا کابره را ” ۲۹، ارائه می دهد و در آن رمان از حقوق اجتماعی طبقات پایین و حاشیه نشین دفاع می کند . با سقوط حکومت ” آربنز ” ۳۰و به قدرت رسیدن ” کاستیلو آرماس ” ۳۱ از کشور تبعید و از حق شهروندی محروم می شود و تنها دوازده سال بعد در ۱۹۶۶ می تواند به کشور خود بازگردد ( ویکی پدیا ) .
با این همه ، او در کنار حیات سیاسی و مبارزه ی عملی ، به گونه ای عرفان ” مایا ” یی هم باور دارد ؛ عرفانی که طبعا ً با منطق عقل سازگار نیست . به باور برخی منتقدان ، حضور عنصر فرا طبیعی ۳۲ در رئالیسم جادویی ، بیش تر طبیعی است . ” بنیتو ” ـ که در این داستان نقشی چون ” ناوال ” ها و جادوگران سرخپوست ایفا می کند ـ به دختر جوان اندرز می دهد :
” دخترم ، تو باید چندین شب با این لباس بخوابی تا خواب به سحر و جادوی تو آلوده [ آغشته ] شود . می دانی هرکس در خواب ، یک جادوگر می شود . وقتی که پسر ، لباس را در جشن عذرای مقدس به تن کرد ، ناگهان وجود ترا در درون خود احساس می کند و به دنبال تو به بدویت ذهنیت ابتدایی و جادویی اقوام بدوی مربوط می شود که در تقابل با خردگرایی اروپایی از چند قرن پیش تا کنون قرار می گیرد . به نوشته ی ” رِی ورزاس کانی ” ۳۳ ” رئالیسم جادویی ، تجلی واقعیت دنیای نو است که به طور ناگهانی با عناصر عقلانی فراتمدن اروپایی و عناصر غیرعقلانی آمریکای بدوی آمیخته است ” (چندی) . به بیان دیگر ، باورهای جادویی ، پیش گویی ها ، نگره های خرافی و تأثیر رقص های جادویی از یک سو در باورهای سرخپوستان گوآتمالا ریشه دارد و از سوی دیگر ، با عناصری از باورهای دینی مسیحیت ( مریم عذرا ) تلفیق یافته است . چنین تلفیقی بر خلاف نظر ” میشل مازا ” ۳۴ ـ که سوررئالیسم چیره بر آثار ” آستوریاس ” را با نقاشی های ” سالوادور دالی “۳۵ ، نقاش اسپانیایی ، مقایسه می کند ـ (مازا ) ، ” رئالیسم جادویی ” او تنها آمیزه ای خلاق از واقعی و خیالی در نقش های ” دالی ” نیست ، بلکه تلفیق عناصر ناهمگون میان فرهنگ پیشا استعماری و فرا تمدن معاصر در گوآتمالاست .
این باور که گویا پوشیدن لباس ” شاهزاده ی قهرمان جشن ” ، راز گفتن با آن و شبانی را تا صبح با آن گذراندن ، می تواند مانند ” مِهر گیاه ” پوشنده ی لباس را بر سرِ مهر آورد و وی را به ازدواج با ” لیدا سال ” برانگیزد ، البته باوری فراراه می افتد و دیگر نخواهد توانست یک آن ، بی تو زندگی کند ” (ص۱۱۹) .
مادر ِ ” فلی پیتو ” به کاربرد این تجربه ی سحرآمیز ایمان دارد و درستی این باور را عملا ً آزموده است :
” آن شب پتر آنخلا ۳۶ نتوانست بخوابد . از قعر وجدانش ناگهان شب هایی بیرون جستند که او واقعا ً تماس لباس ” قهرمان جشن ” را با بدن خود حس می کرد ؛ همان لباسی که فلیپ الویسورس در سی سال پیش بایست در جشن عذرای مقدس بر تن کند . البته لازم می دید که در حضور پسر با گفته های شوهر مخالفت کند ، چون که این از رازهایی است که نباید بر فرزندان فاش شود ” (ص۱۲۳ـ۱۲۲) .
کارناوالی که قرار است با شرکت ده ها رقصنده ، شاهزاده ی جشن ، نقابداران ، نگهبانان کلیسا و با رقص و آواز و صدای طبل ها و شیپورها طول خیابان های روستا را بپیمایند ، رفتاری جادویی است :
” شلوار کوتاه نگهبانان کلیسا ، جوشن مقرب درگاه خدا ، کلیجه ی کوتاه گـــاوبازان و با این لباس ، چکمه ها ، یراق ها ، منگوله های طلایی ، دکمه ها ، حمایل زرین ، پولک ها ، مرواریدهای شیشه ای قهرمانان جشن چون خورشید در میان مردم نقابدار می درخشیدند ؛ مردمی که با ماسک ها و لباس های مبدل شمایل مریم عذرا را با خود حمل می کردند و کوچه های قریه را از کوچک ترین تا بزرگ ترین آن ها زیر پا می گذاردند و همه کس در آستانه ی خانه ی خود برای تماشای دسته ها و شمایل بانوی بزرگشان می ایستادند ” (ص۱۲۰) .
چنان که از این وصف برمی آید ، همان رقص های آیینی با مفاهیم اسطوره ای قوم ” مایا ” با برخی از عناصر آیین مسیحیت کاتولیک به هم آمیخته و بیننده می تواند روح زنده ی باورهای آیینی پیشا کلمبی را در کالبد آیین تازه احساس کند . رقص به این اعتبار ، به قول ” ویکتور سانچس ” ۳۷، مردم نگار برجسته ی مکزیکی ، نوعی ” سماع یا رقص مطهّر کننده ” به شمار می رود و ” به مردمان اجازه می دهد حیطه ی گسترده ی ادراک را تجربه کنند ؛ حیطه ای بسیار گسترده تر از آنچه معمولا ً فرهنگ دنیای مدرن غربی اجازه می دهد ” ( سانچس ۱۴) . کارناوال و رقص های دلالتگر آن در فرهنگ قوم ” مایا ” ، کوششی برای رسیدن به یگانگی میان تن و روح ، انسان و طبیعت و زمین و آسمان است . در یک منبع اینترنتی در باره ی جشنواره ی قومی و ملی گوآتمالا از قولیک نفر کشیش مایایی در جشن ” باکره ی ماسک ها ” ۳۸ به نیّت ارشاد معنوی و سلامت رقصندگان آمده است :
” بگذاریم قلوب آنان همانند سوسن سفید ، میخک صد پر ، زنبق دره ، گل نرگس و سنبل هندی ، لطیف و عطرآگین شود . . . گام های رقصندگان ، عوالم جسمانی و روحانی را به هم پیوند می دهد و در عرض زمان به همان سنت های روحانی و زیبایی شناختی پیشا اسپانیایی ” گل و ترانه ” بازمی گردند ” (کارتر) .
۴. تقابل میان فقر و ثروت : در این داستان ، شخصیت ها در دو قطب اجتماعی و طبقاتی متضاد قرار دارند :” بنیتو خوخون ” و ” لیدا سال ” رمزی از فقر اجتماعی و ” فلی پیتو ” و پدر و مادرش ، رمزی از تنعم طبقاتی اند . لباس ” بنیتو ” ی کور و گدا ، معرّف نیازمندی اقتصادی اوست :
” کتی که از شدت رفو و وصله خوردگی ، چیزی جز یک تکه ی بزرگ وصله نبود ” (ص۱۱۰) .
او وقتی به خانه ی ” دون فلیپ ” می رود ، می خواهد برای اظهار بندگی ، دست ” دونیا پترونیلا ” را ببوسد (ص۱۱۳) و ” لیدا سال ” ، دور از چشم صاحب مسافرخانه با غذا از او پذیرایی می کند (ص۱۱۸) . چند دقیقه ماندن در خانه ی مرد متنعم فرصت مناسبی برای سورچرانی اوست و از گفتن این استدعای عاجزانه کوتاهی نمی کند که :
” یک شکم دارم که باید سیر شود و یک لباس که خرج دارد و شما خوب می دانید که همین خوراک و پوشاک است که همیشه مزاحم انسان است ” (ص۱۱۵) .
” لیدا سال ” در تنها مسافرخانه ی محقر ظرف شویی می کند و مزدی اندک مــی گیرد :
” سخت ترین کارها ، تمیز کردن روغن داغ کن ها ، تابه ها و دیگ ها بود . چه بدبختی ! باید به زور سیم ظرف شویی ، ته دیگ ها را بتراشد ؛ چربی ها را بکند و ته دیگ ها را از دوده پاک کند ” (ص۱۲۹) .
و از آنجا که تهیه ی لباس برای جشن ، تنها فکر و ذکر اوست ، از شستن باز می ماند و پیامد آن را نیز هم باید برتابد :
” دست محکم زن صاحب رستوران بر موهای لیدا سال فرود آمد ‘ِکرم لعنتی ! خجالت نمی کشی با این همه ظرف نشسته روزهاست که مثل دیوانه ها آشفته هستی و با این دست ها هیچ کار انجام نمی دهی ‘ دختر دورگه همچنان ساکت ماند و گذاشت تا ارباب ، زلف های پریشانش را بکشد و بازوهایش را نیشگون بگیرد . لحظه ای بعد مثل این که بر اثر سحر و جادو مشاجره قطع شد اما کار بدتر شد : موعظه و سرزنش را شروع کرد که کمتر قابل تحمل بود تا آن لحن خشم آلود نامفهوم ” (ص۱۲۸) .
در برابر ، وصفی که از صرف غذا و همراه با آرامش خاطر در خانه ی ” دون فلیپ الویسورس ” آمده ، از تنعم و جمعیت خاطر اعضای خانواده ی او حکایت می کند . هر سه :
” با دندان های نوک تیزشان ، ران جوجه را تکه تکه می کردند و با سرکشیدن یک لیوان بزرگ و بلورین آب به فرو دادن ساقه های سرخ سبزی خوشمزه کمک می کردند . . . پتر آنخلا با خشنودی به صورت و حرکات شوهر چشم دوخته بود تا بداند که آیا باید پیشخدمت را صدا کند تا خوراک بعد را بیاورد ” (ص۱۰۷ـ۱۰۶) .
با این همه ، آسیب فقر جبران ناشدنی است . برای آن که جادوی ” لیدا سال ” باطل نشود ، باید خود را با لباس جادویی در آیینه ای قدنما ببیند و او در مسافرخانه چنین آیینه ای نمی بیند . ناگزیز باید در پی چیزی مشابه برآید و آن ، دیدن خود با لباس جادویی در آب قدنمای دریاچه ای در جنگلی تاریک در نزدیکی روستاست . ” لیدا سال ” البته موفق می شود به دریاچه برسد اما هنگام تماشای خود در آب ، ناگهان لغزیده در دریاچه می افتد و غرق می شود :
” حال همان دختر دورگه ای شده بود که برای زندگی مبارزه می کرد . . . این چشمانش بود ؛ آن دو اضطراب عظیم که آخر از همه بسته شد . چشم هایی که به خوبی کناره های آن دریاچه ی کوچک را می دید ؛ دریاچه ای که پس از آن به ” آینه ی لیدا سال ” معروف گشت ” (ص۱۳۳ـ۱۳۲) .
۵. تقابل میان زن و مرد : سیمای زن در این داستان ، غرور برانگیز ، متعالی ، سخت کــوش و خودساخته است
. نویسنده ، ” دونیا پترونیلا ” ۳۹ را در برابر شوهرش ، ” دون فلیپ ” ، قرار می دهد و با نوعی تقابل سازی ، می کوشد از زن سیمایی آرمانی ترسیم کند . زن با این که آبستن است ، دمی از پرداختن به خانه داری بازنمی ماند :
” ملافه های تخت ها پیوسته شسته و تمیز است . پاکیزگی بر سراسر اتاق ها ، حیاط ها و راهروها حکمفرماست . نگاهی سریع به آشپزخانه می اندازد ؛ به اجاق و خیاطی دستی می برد و آمد و ورفت مداومش را به سرطویله ، به آسیاب ذرت و کاکائو ، به انبار ، به مرغدان ها ، به باغ ها ، به رختشوی خانه ، به آبدارخانه نیز به سایر کارها می افزاید . . .فلیپ الویسورس مردی تنومند است و همین امر موجب کندی حرکاتش می شود . . . به زحمت می تواند دو کلمه را با هم جور کند و چنان این کار برایش دشوار است که گویی باید کلمه ها را از دورترین نقاط پیدا کند و پهلوی هم بچیند . دون فلیپ در هر کاری چه بدنی و چه فکری ، به وقت فراوان احتیاج دارد . . . و اگر آن لحظه ی شوم آخرین فرارسد ، در آن هنگام هم عزرائیل ـ اگر قبلا ً به او فرمان نداده باشد تا خود را برای مرگ آماده کند ـ هرگز نخواهد توانست به سرعت او را با خود ببرد ” (ص۱۰۵) .
اما این ها تنها موارد تقابل این زن و شوهر نیست . هر دو تن همسالند ؛ با این همه از نظر روحی با هم اختلافات زیادی دارند . شوهر اعتقاد دارد که مرد پس از ازدواج ، خنده را پس ِ پشت می نهد و به پسر خود سفارش می کند اگر می خواهد بخندد ، بکوشد هرچه دیرتر ازدواج کند :
” ما مردان متأهل دیگر نمی خندیم ؛ ما ادای خنده را درمی آوریم . . . خنده از مختصات مردان عزب است ” (ص۱۲۲) .
در حالی که همسرش اعتقاد دارد :
” خنده خاص جوانان است ؛ چه عزب باشند چه زن دار ” (ص۱۲۲) .
در لحظات استراحت، حرکات و سکنات زن و شوهر نیز متفاوت است . زن روی صندلی متحرک ، پیوسته تکان می خورد :
” پتر آنخلا در حالی که گاهکاه یکی از پاهای ریزه اش را بر زمین تکیه می داد ، تاب میخورد ” (ص۱۰۷) .
در حالی که شوهر با آن که روی تاب می نشیند ، حرکتی از خود ندارد . زن اعتقاد دارد که اگر در خانه کار نکند ، بچه ای که در شکم دارد ، تنبل بار می آید (ص۱۰۵) ؛ ولی شوهر :
” از کار کردن زنش خشمگین می شود ، زیرا میل دارد همسرش سراسر روز را در حال نشستن یا استراحت بگذراند ” (ص۱۰۴) .
وقتی ” بنیتو ” برای پیشنهاد قبول یا رد ” فلی پیتو ” برای ” شاهزادگیجشن ” به نزد این خانواده می آید ، پدر منفعل است و قبول یا رد پیشنهاد را به پسر خود وامی گذارد ، در حالی که مادر بی درنگ آن را می پذیرد و انگیزه ی او در این قبول ، عمدتا ً ایمان دینی است که شوهر نمی تواند آن را انکار کند . همین اعتقاد زن به باورهای مذهبی ، شوهر را از مخالفت با پیشنهاد ” بنیتو ” بازمی دارد :
” خوب که فکر کرده بود ، از دیدن پسرش در آن لباس پر زرق و برق احساس رضایت نکرد اما چگونه می توانست مخالفت کند ، زیرا در این صورت ، احساس ایمان و مذهب پتر آنخلا را ـ که در آن هنگام بیدارتر از همیشه بود ـ سرکوب می کرد ” (ص۱۲۱ـ۱۲۰) .
باید افزود که همسر ” دون فلیپ ” ، از طبقه ی مرفه اجتماعی نیست . او نیز چون ” لیدا سال ” از دختران فقیری بوده که تنها با جادوی لباس جشن توانسته شوهر متنعمی پیدا کند . آنچه این ادعا را ثابت می کند ، این است که وی مانند ” لیدا سال ” در خانه ی خود آیینه ی قدنما نداشته تا خود را با لباس سحرآمیزش در آن ببیند . ناگزیر آن لباس جادویی را هفت شب تمام به تن کرده با آن می خوابد و برای آن که افسون لباس باطل نشود ، در شب زفاف هم آن را زیر لباس عروسی به تن می کند و به قول ” بنیتو ” فقط ” به این دلیل که جادو را از خود خشنود و مراسم را کاملا ً اجرا کند ” (ص۱۲۶) .
۶. تقابل میان کوری و فرابینی : درست است که ” بنیتو ” در این داستان ، کور مادرزاد نیست و در بزرگ سالی
به علت بیماری ، بینایی خود را از دست داده (ص۱۲۶) با این همه ، ” آستوریاس ” از تأکید بر کوری و فقر وی ، نیّتی خاص دارد .” بنیتو ” در این داستان تنها یک شخصیت فرعی ، حاشیه ای و بی اهمیت نیست ؛ او رمزی از ” شمن ” ها ، ” ناوال ” ها یا روحانیان سرخپوست است که در روزگار فراموشی آیین های قومی ” مایا ” اصرار دارد آن ها را زنده نگاه دارد و به همین دلیل به ” فالو تریو ” ـ که اعتقاد دارد ” عصر این عقاید کهنه گذشته است ” ـ می گوید :
” بله ، بله ، به من واگذار کنید . در این صورت نخواهم گذاشت که آداب و رسوم ما از میان برود ” (ص۱۰۹).
اگر خانواده ی متنعم ” دون فلیپ ” از این کور درویش مسلک پذیرایی می کنند و حرمتش می نهند ، به دلیل فرابینی اوست . کوری او مانع از درک و تشخیص درست امور نیست . پیوندی که وی با فرهنگ قومی و ملی ” مایا ” ی پیشا کلمبی دارد ، به او گونه ای روشن بینی ، دل آگاهی و شهود می بخشد و در همین جاست که تقابل میان فقر و تنعم از میان می رود . به باور نویسنده ، آن که مستمند است ، از گونه ای توانایی معنوی برخوردار می شود که توانگر ندارد . ” بلینی ” ۴۰ به نقل از ” ساچس ” به یکی از دریافت های ” آستوریاس ” در روزگار کودکی اش در مناطق روستایی ” گوآتمالا ” اشاره می کند : ” او در فقر ، بک گنجینه ی روحانی می بیند و آن ، ایمان به آینده است ” ( بلینی ۳۶) .
از دیگر سو ، ” لیدا سال ” و ” دونیا پترونیلا ” با وجود ضعف ظاهری جنسیت و فقر اجتماعی ، با اعتقاد به نیروی جادو ـ که گونه ای انرژی حیاتی است ـ بر ناتوانی های طبقاتی ـ اجتماعی و جنسی خود چیره می شوند . دادن صدقه برای برگزاری جشن های آیینی و مقدس ، کمک به دوخته شدن لباس ” شاهزاده ی جشن مریم عذرا ” ، پوشیدن لباس جادو و خوابیدن با آن به مدت هفت شب و راز و نیاز با آن ، به یافتن شوهر کمک می کند . ” دونیا ” با این باور توانسته عملا ً شوهری چون ” دون فلیپ ” بیابد و ” لیدا سال ” نیز امیدوار است به وصال جوانی گردن فراز برسد که حتی حاضر نیست به او نگاه کند . در اساطیر قوم ” مایا ” و به ویژه اسطوره ی دو قلوهای قهرمان پوپول ووه آمده که وقتی ایزدی به نام ” شموکانه ” چهار انسان نخستین را از آرد ذرت خلق می کند ، خدایان بر آن همه نیروی درک چهار انسان رشک می ورزند . پس ترجیح می دهند که به جای دانش گسترده ، به آنان نعمتی ارزانی دارند که بیش تر به کار آنان می آید :
” آفرینشگران با خلق چهار زن زیبا به عنوان همراهان انسان اولیه ، به جای علم بر همه چیز ، خوشبختی را به وی ارزانی می دارند ” ( توب ۸۵) .
رویکرد اساطیر ” مایا ” یی به گزینش زن بر دانایی ، بر برتری دل آگاهی بر تعقل ، ترجیح عاطفه بر خرد و در نهایت ، امتیاز خانواده بر حیات فردی دلالت دارد . اساطیر ، ذهنیت تجریدی انسان نخستین نیست ؛ چاره گری عملی برای پاسخ گویی به نیازهای مبرم انسان نخستین است . بـــر کناره های برخی ظروف سفالی باقی مانده از تمدن ” مایا ” یی ، تصویری از دو قلوها و فرزندان خدایان را می بینیم که با گروهی از دختران دم ِ بخت در آب ایستاده اند (همان ۹۱) . همجواری زادگان خداوندان با دختران باکره در کنار آب ـ که خود رمزی از باروری است ـ با غرقه شدن ” لیدا سال ” در آب دریاچه بی ارتباط نیست . او با رفتن به آب دریاچه به طبیعت آغازین خود بازمی گردد . آیینه همان طبیعت کشف شده ی اوست :
” بر روی تخته سنگی چون مرمری سیاه قد برافراشت . حالا دیگر سراپای خود را می دید که بر سطح آب از نو به وجود آمده بود . ای عظمت طبیعت ! آه ای آینه ی عزیز ! ” (ص۱۳۲)
El espejo de Lida Sal ۱
Asturias 2
G. Alter-Gilbert 3
Tales based on Mayan myths and legends 4
Popol Vuh 5
Leyendas de Guatmala 6
Sorbonne 7
Georges Raynaud 8
Miths and Relegions of the American Maya 9
Juan Anteater 10
Legend of the Silent Bell 11
Binary oppositions 12
Bressler 13
Descartes ۱۴
Leon Litvac ۱۵
Castanda 16
Garcia Marquez 17
Paz 18
Fuentes 19
Vargas Liosa 20
Borges 21
Pedro de Alvarado 22
Hombres de Maíz 23
Benito Jojon 24
Faluterio 25
Felipito 26
Don Felipe 27
El Señor 28
Strada Cabrera 29
Arbenz 30
C. Castillo Armas 31
Supernatural 32
Ray Verzasconi ۳۳
Michael Mazza 34
Salvador Dali 35
Petrangela 36
Victor Sanchez 37
Virgil of Masks 38
Dona Petronila 39
Bellini 40
منابع :
آستوریاس ، میگل آنخل . توروتومبو . ترجمه ی زهرا خانلری ( کیا ) . تهران : انتشارات خوارزمی ، ۱۳۵۱ .
توب ، کارل . اسطوره های آزتکی و مایایی . ترجمه ی عباس مخبر . تهران : نشر مرکز ، چاپ دوم ، ۱۳۸۴ .
سانچس ، ویکتور . تولتک های هزاره ی جدید . ترجمه ی مهران کندری . تهران : نشر میترا ، ۱۳۸۴ .
Bellini, Giuseppe. La narrativa de Miguel Ángel Asturias. Trad. Ignacio Soriano.
Buenos Aires: Editorial Losada , 1969. Cited in Leigh Dewees , p .۳۴.
Carter (ed.) . Project Guatmala : The National Folk Festival . ©۲۰۰۱-۲۰۰۴ Ed. Carter .www . salvonet.com/ed
Chanady , A.B. Magical Realism and the Fantastic . New York : Garland Publishing Inc. 1985.
Leigh Dewees , Andrea . Other Communions : Mulatto , Woman and God in Miguel Anjel Asturias . University of Michigan 2010 .
Litvac , Leon . Magic Realism : A Problem .This project was completedunder the direction of Dr. Leon Litvack as a requirement for the MA degree in Modern Literary Studies in the School of English at the Queen’s Universiy of Belfast , last revised 23 june 1999. www . qub.ac.uk/school.
Mazza , J. Michael . A Surreal Journey into the Soul of Guatmala , ( Pittsburg , PAUSA ) January 18 , 2001.
۵ لایک شده