نگاهی به دوره بندی های مختلف آواز شجریان از ابتدا تا کنون(قسمت سوم)
علی رضا خلیل پور
۱ )اجراهای شجریان در جشن هنرطوس و جشن هنر شیراز در دهه ۱۳۵۰:همچنان که در دو قسمت پیشین اشاره شد شجریان علاوه بر اجراهای رادیویی و آلبوم هایی که در دهه ۵۰ شمسی منتشر کرد در جشن هنر طوس و جشن هنر شیراز نیز به همراه گروههای مختلف موسیقی شرکت داشت.به عنوان مثال او در سال ۱۳۵۴ با همکاری گروه استاد فرامرز پایور اثری را به نام«شب نیشابور»در جشن هنر طوس اجرا کرد و در سال ۱۳۵۵ نیز در چارچوب همین جشنواره با همکاری گروه شیدا به سرپرستی شادروان محمد رضا لطفی برنامه ای را در دستگاه سه گاه اجرا کرد. شجریان در این برنامه روی دوغزل از عطار با مطلع:«ای در درون جانم و جان از تو بی خبر» و «عزم آن دارم که امشب نیم مست»آوازهایی خواند.سپس تصنیفی از ساخته های محمد رضا لطفی را روی غزلی از هوشنگ ابتهاج با مطلع:«نامدگان و رفتگان از دو کرانه زمان» اجرا می کند.این آلبوم بعدها با نام چاووش۹ و در سال ۱۳۷۲ با نام «جان جان» به بازار عرضه شد.در مجموع اهمیت اصلی این اثر در آن است که شجریان برای نخستین بار غزل هایی از عطار را برای اجرای آواز بر می گزیند.البته پیش از این وی در سال ۱۳۵۴ سه بیت از مثنوی اسرارنامه عطار را در گوشه نیریز راست پنجگاه به صورت آوازی اجرا کرده بود.اما شجریان تا پیش از اجرای جشن هنر طوس هیچ غزلی از عطار را به صورت آوازی اجرا نکرده بود.اما در دهه ۵۰ شجریان دست کم در سه برنامه جشن هنر شیراز اجراهایی داشت.اجرای نخست وی به سال ۱۳۵۰ با همکاری استادان علی اضغر بهاری،غلامحسین بیگجه خانی،حسن ناهید و جمشید شمیرانی و در دستگاه سه گاه بود.غزلی که شجریان در این برنامه به عنوان اجرای آوازی انتخاب کرد غزلی از حافظ با مطلع:«هر آنکه جانب اهل وفا نگه دارد» بود و پس از آن تصنیفی قدیمی در دستگا سه گاه را اجرا کرد با مطلع:«صبحدم زمشرق،طلوعی در جهان کن».اما شجریان برای دومین بار در سال ۱۳۵۴ و با همکاری لطفی و ناصر فرهنگ فر در سلسله برنامه های جشن هنر شیراز شرکت کرد.اودر این برنامه آوازی را در دستگاه مهجور«راست پنج گاه» به اجرا در آورد.این دستگاه در زمره دستگاههایی است که بیشتر خوانندگان تا آن زمان به آن توجه چندانی نشان نمی دادند.شاید سید احمد خان از خوانندگان متبحراواخر دوران قاجار در زمره نخستین خوانندگانی بود که به این دستگاه توجه نشان داد.این خواننده در سال ۱۲۸۴ شمسی با همراهی تار میرزا اسدالله خان آوازی را در دستگاه راست پنجگاه اجرا کرد.برای آشنایی بیشتر،خوانندگان این سطور می توانند به کتاب ارزشمند پژوهشگر گرانمایه و سی دی شماره یک همراه با آن به نام «گلبانگ سربلندی» نوشته دکتر بهمن کاظمی مراجعه کنند.اما پس از سید احمد خان شاید شادروان استاد محمود کریمی بود که برای نخستین بار در یکی از برنامه های جشن هنر شیراز به این دستگاه توجه نشان داد.البته در ردیف آوازی استاد کریمی و استاد عبدالله دوامی گوشه هایی از این دستگاه اجرا شده اند اما چون این اجراها در چارچوب برنامه های آموزشی تهیه شده اند از آنها به عنوان اجراهای عمومی خوانندگان نام نمی برند.اما شجریان در برنامه جشن هنر شیراز سال ۱۳۵۴ ابتدا آواز راست پنج گاه را روی غزلی از حافظ با مطلع:«در ازل،پرتو حسنت زتجلی دم زد» اجرا کرد سپس روی رباعی ای منسوب به حافظ(که در اصل از آن کمال الدین اسماعیل اصفهانی است) با مطلع:«امشب زغمت میان خون خواهم خفت» آواز خواند و سپس در گوشه لیلی و مجنون روی سه بیت از مثنوی لیلی و مجنون نظامی آوازی را اجرا کرد و در ادامه در گوشه نیریز روی سه بیت از مثنوی اسرارنامه عطار نیشابوری آواز خواند.در میانه کنسرت نیز شجریان تصنیف معروف بت چین شیدا را اجرا کرد و در پایان به صورت بداهه خوانی و بداهه نوازی بر غزل معروف حافظ با مطلع:«در ازل پرتو حسنت ب تجلی دم زد»تصنیفی را اجرا کرد.اما اجرای بعدی شجریان در سلسله برنامه های جشن هنر شیراز به سال ۱۳۵۶ اتفاق افتاد که دراین سال وی با همکاری گروه شیدا به سرپرستی محمد رضا لطفی آواز و تصنیفی را در دستگاه نوا اجرا کرد.در این برنامه ابتدا شجریان روی غزلی از حافظ با مطلع:«حسنت به اتفاق،ملاحت جهان گرفت»با همراهی تار لطفی آوازی را اجرا کرد و در خاتمه تصنیف قدیمی«چهره به چهره» را بر اساس غزلی از طاهره قره العین با مطلع:«تا به تو افتدم نظر چهره به چهره رو به رو» به همراه دو بیت از غزل سعدی با مطلع:« ما را همه شب نمی برد خواب» با همکاری گروه شیدا اجرا کرد.اما از نکات قابل توجه این اجرا،همخوانی گروه شیدا در ابتدا و میانه این تصنیف است که زیبایی این کار را دو چندان کرده است و همچنین استفاده از ساز دف در این اجراست که تا آن زمان چندان معمول نبود.گفتنی است که اجرای آوازی شجریان در این برنامه گرچه زیباست ولی به لحاظ ارزش گذاری به پای آوازهایی که وی بعدها در آلبوم های نوا مرکب خوانی و دود عود در همین دستگاه نوا خوانده است نمی رسد.۲) آغاز فعالیت در گروه چاووش:با آغاز قیام مردمی علیه حکومت پهلوی و کشتار ۱۷ شهریور شمسی شجریان و اعضای گروه شیدا،به صف معترضین به حکومت وقت می پیوندند.یکی از نخستین اجراهای شجریان در دوران تب انقلابی گری،مشارکت او در آلبوم چاووش شماره ۲ با همکاری شهرام ناظری است.در این آلبوم،شجریان تصنیفی به نام «شب نورد» یا «برادر بی قراره» با آهنگسازی محمد رضا لطفی و با شعری از اصلان اصلانیان در آواز دشتی اجرا کرد.دکلمه اشعار این آلبوم نیز بر عهده شادروان مهدی فتحی بود.از نکات جالب توجه این آلبوم،تنوع هنرمندان در این مجموعه است که در آن کسانی چون:لطفی،علیزاده،پرویز مشکاتیان،بهمن رجبی،علی اکبر شکارچی،زید الله طلوعی،بیژن کامکار و…شرکت داشتند.از نکات جالب دیگر این آلبوم این است که شجریان در اجرای آوازی اش به جای آنکه از درآمد دشتی آواز خود را آغاز کند آواز خود را از گوشه عشاق شروع می کند؛آن هم با همراهی تار لطفی روی دو بیتی هایی از اصلان اصلانیان که رنگ و بویی کاملا سیاسی و اعتراضی داشتند.اما طرف دوم این آلبوم چاووش ۲ کلا از لون دیگری است.در ابتدای این آلبوم، زنده یاد مهدی فتحی غزل معروف فرخی یزدی را با مطلع:«آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی» اجرا می کند سپس تصنیفی بر اساس این غزل،با آهنگسازی استاد لطفی و صدای شهرام ناظری اجرا می شود.پس از آن ناظری غزلی از فرخی یزدی را با مطلع:«به زندان قفس مرغ دلم چون شاد می گردد؟» با همراهی تار لطفی و کمانچه علی اکبر شکارچی در دستگاه ماهور اجرا می کند و در نهایت تصنیف «آزادی» به صورت هم خوانی اجرا می شود.از نکات قابل توجه در اجرای تصنیف آزادی این است که این تصنیف با صدای طبل آغاز می شود و صدای حماسی شهرام ناظری به این اثر،زیبایی دو چندان بخشیده است.اصولا در این آلبوم خوانندگان بر سر جای خود به صورت مناسبی قرار گرفته اند به این صورت که قسمت تعزیه وار و مرثیه خوانی این آلبوم را شجریان و قسمت حماسی وار آن را شهرام ناظری اجرا کرده است.در کل با آغاز پیروزی انقلاب اسلامی،دایره فعالیت ای هنرمندان موسیقی به تدریج محدود تر شد و مثلا در زمینه آوازی هنرمندانی چون گلپایگانی و ایرج از حق ادامه فعالیت های هنری خود مخروم شدند؛صدای زنان نیز به کلی ممنوع شد و تا مدتها استفاده از سازهایی چون ویولون و پیانو در ارکسترهای مرتبط با موسیقی ایرانی ممنوع اعلام شد.
۲ لایک شده
