پیرامون جشن اَمُردادگان
دکتر علی نیکویی
اَمُرداد به معنی بیمرگی و ششمین امشاسپند[۱] است. تجلی دیگر رستگاری و جاودانگی است. «امشاسپندِ امرداد» همیشه در کنار «امشاسپندِ خُرداد» میآید. این دو موجود، مادینه هستند و با آب و گیاه ارتباط دارند و هدایای آنان ثروت و رمه و چهارپایان است؛ به گونهای که این دو نماینده آرمانهای نیرومندی، سرچشمه زندگی و رویش هستند، هماوردان خاص آنان گرسنگی و تشنگی اند[۲] اصل اوستایی این واژه، «امرتاته» است که به معنی بیمرگی است و اگر الف اول آن را که پیشوند نفی است از قلم بیندازیم معنی آن عوض شده و فرشته ی بیمرگی و جاودانگی به دیو نیستی و مرگ تغییر شکل میدهد؛ زیرا همانطور که امرداد به معنی بیمرگی است، مرداد معنی مرگ میدهد. بنابراین شایسته است این کلمه را امرداد بخوانیم نه مرداد. هماورد امرداد :«زئیریشزاریچ» به معنی ناخوشی و مرگ و فساد است، جشن امردادگان روز هفتم ماه امرداد برگزار میگردید.
در «آثارالباقیه» ی «بیرونی» چنین آمده است: «امرداد ماه که روز هفتم آن، امرداد روز است و آن روز را بواسطه ی پیش آمدن دو اسم، با هم جشن می گرفتند. معنای امرداد آن است که مرگ و نیستی نداشته باشید. امرداد فرشته ای است که به نگهداری جهان و ترتیب غذاها و دواها که اصل آن از نباتات است و زایل کنندهی گرسنگی و ضرر و امراض میباشد، موکل است.»[۳]
در یادگارهایِ کهن ایرانی، از این روز و جشنِ ویژهِ ی آن، سخنِ بسیار گفته شده است. در متنِ پهلوییِ بُندَهِش، میخوانیم:«امُردادِ بیمرگ، سَروَرِ گیاهانِ بیشمارست؛ زیرا او را به گیتی، گیاه، خویش است. گیاهان را رویانَد و رَمهِ گوسفندان را افزاید؛ زیرا همهِ ی دامها از او خورند و زیستکنند. به فِرَشکردِ [ نوگردانیی ِ جهان و زندگی در پایان ِ کار ِ جهان به سالاریی ِ سوشیانت، رهانندهای از تبار ِ زرتشت]، نیز «انوش» [خوراک ِ بیمرگی] را از امرداد آرایند. اگر کسی گیاه را رامش بخشد یا بیازارد، آن گاه امُرداد [از او] آسوده یا آزَرده بُوَد…»[۴] «خیام» در «نوروز نامه» مینویسد: «مرداد ماه یعنی خاک، دادِ خویش بداد از بَرها ومیوهای پخته که در وی به کمال رسد و نیز هوا در وی مانند غبارِ خاک باشد و این ماه میانه تابستان بود و قسمت او از آفتاب، مر برج اسد را باشد.»
در مورد چگونگی این جشن و تشریفات آن بیخبریم، اما چون این فرشته ی جاودانی و بیمرگی می باشد و در عالم جسمانی نگهبانی نباتات و روئیدنیها با اوست و همیشه با خرداد فرشته نگهبان آب همراه است، میتوان حدس زد که مراسم در طبیعت برگزار میشده و مردم با توجه بیشتر به گیاهان و درختان در حفظ آنها میکوشیدند، شاید به مانند روز درختکاری در روزگار امروزی.
[۱] امشاسپندان شش فروزه اهورامزدا هستند که هر کدام دارای مفهومی است که بخشی از عظمت خداوند یکتا را به آدمی میشناسانند و با شناخت و پیروی از این مفاهیم و ایزدان میتوان اهورا مزدا را درک کرد. همچنین گفته شدهاست به شش ایزد (فرشته) اهورا مزدا (خدا) گفته میشود. مطابق باورهای مذهبی زرتشتی، امشاسپندان، خداوند را در زمین برای گسترش صلح و عدالت یاری میکنند و هرکدام مسئولیت محافظت از چیزی را بر عهده دارند. امشاسپندان که واسط بین خالق و مخلوق هستند راهبر نیکوکاران به بهشت نیز بشمار میآیند. ویژگی امشاسپندان به گونهای است که به مجردات معنوی و اخلاقی دلالت دادهشده و گاهی مفهومی انتزاعی را در بر میگیرند. گاهی در تفسیرهای جدید دینی امشاسپندان را صفات اهورامزدا دانستهاند. در عقاید امروزی زرتشتیان امشاسپندان مفهوم اساطیری خود را ندارند و تنها بعنوان صفات و فروزههای اهورامزدا نامشان یاد میشود.
در جهانبینی مذهبی زرتشتی اندیشه ی نیک و خرد (وهومن یا بهمن)، راستی، و داد و قانون (اشاوهیشتا یا اردیبهشت)، نیروی پسندیده اهورایی (خشترا یا شهریور)، مهر و مدارایی افزاینده (سپنتا آرمیتی یا سپندارمزد) پایههای دین است که انسان را به خودشناسی و رسایی (ه-اُروتات یا خرداد) و جاودانی (امرتات یا امرداد) میرساند.
شش امشاسپندان عبارتاند از:
- وهومنیا وهومنه یا بهمن به معنی اندیشه نیک است که در طرف راست اهورامزدا مینشیند و تقریباً نقش مشاور او را دارد. موکّل و پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است. با انسان و اندیشه ی نیک انسان ارتباط دارد؛ چون مظهری از خرد آفریدگار است. زیرا از طریق اندیشه نیک است که به شناخت دین میتوان رسید. او اندیشه ی نیک را به ذهن ادمیان میبرد و ایشان را به سوی آفریدگار رهبری میکند؛ و پس از مرگ نیز روان آدمیان را خوشامد می گوید و آنان را به بالاترین بخش بهشت رهنمون میشود. زردشت نیز از طریق او به درگاه اورمزد بار مییابد. همکاران او در میان ایزدان، ایزدا ماه و ایزد گوشورن (ایزد موکل چهارپایان) هستند. ایزدان «رام» و «زروان» نیز در زمره ی یاران او به شمار آمدهاند. او گزارشی روزانه از اندیشه و گفتار و کردار مردمان تهیه میکند. این امشاسپند نرینه و رقیب اهریمنی او، «اکومن» است.
- اشه و هیشته یا ارته وهیشتهیا ارته وهیشته یا اُردیبهشت به معنی اَشه یا ارتی (راستی) است که زیباترین امشاسپندان و نمادی است از نظام جهانی، قانون ایزدی و نظم اخلاقی در این جهان. سخنِ درست گفته شده، آیینِ خوب برگزار شده، گندم بسامان رشد کرده و مفاهیمی از این نوع، نشانهای از اردیبهشت دارند. او نیایشها را زیر نظر دارد. آنانکه اریبهشت را خشنود نکنند از بهشت محرومند. این امشاسپند نه تنها نظم را در روی زمین برقرار میسازد، بلکه حتی نگران نظم دنیای مینُوی و دوزخ نیز هست و مراقبت میکند که دیوان، بدکاران را بیش از آنچه سزایشان است تنبیه نکنند. نماینده ی این جهانی او آتش است. از اوقات روز وقت نیمروز به او تعلق دارد. یاران او، ایزدان «آذر»، «سروش»، «بهرام » و «نریوسنگ» هستند.
- خشتره و ییریهیا شهریور. به معنی شهریاری و سلطنت شایسته است. او مظهر توانایی، شکوه، سیطره و قدرت آفریدگار است. در جهان مینُوی، او نماد فرمانرواییِ بهشتی و در گیتی نماد سلطنتی است که مطابق میل و آرزو باشد، اراده ی آفریدگار را مستقر کند، بیچارگان و درماندگان را در نظر داشته باشد و بر بدیها چیره شود. همکاران او، ایزد مهر، ایزد خورشید و ایزد آسمانها هستند
- سپنت ارمیتییا سپندارمذ. به معنی اخلاص ، پاکبازی و بردباریِ مقدس است. سپندارمذ با نمادی زنانه، دخترِ اورمزد به شمار میآید و در انجمن آسمانی در دست چپ او مینشیند. چون ایزد بانوی زمین است، به چهارپایان چراگاه میبخشد. زمانی که پارسایان در روی زمین، که نماد این جهانی اوست، به کشت و کار و پرورش چهارپایان میپردازند یا هنگامی که فرزند پارسایی زاده میشود او شادمان میگردد و وقتی مردان و زنانِ بد و دزدان بر روی زمین راه میروند آزرده میشود. همانگونه که زمین همه بارها را میشکیبد و تاب می آورد، او نیز مظهری از تاب آوری و بردباری است.
- هئوروتاتیا خرداد. به معنی تمامیّت، کلیّت، رسایی و کمال است و مظهری از مفهوم نجات و رستگاری برای افراد بشر. آب را میپاید و در این جهان، شادابی گیاهان مظهر اوست.
- امرتاتامرداد یا مرداد. به معنی بی مرگی است و تجلی دیگری از رستگاری و جاودانگی. سرور گیاهان است. او گیاهان را برویاند و رمه گوسفندان را بیفزاید.
[۲] شناخت اساطیر ایران، ژاله آموزگار،۱۳۷۱: ۷۶
[۳] بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیه،۱۳۶۳: ۳۳۶
[۴] گزارشِ دکتر مهرداد بهار در پژوهشی در اساطیرِ ایران، چاپ یکم، ص ۱۱۷
۳ لایک شده
