سه گانه ی مکان ایرانی
دکتر علی نیکویی
تولد فضا امری فرهنگی است که در هر تمدن و هر دوره بسته به ساختار اندیشهی حاکم و ویژگیهای فرهنگی عصر، شکلی مخصوص پیدا میکند؛ تمدنهایی که از سابقهی طولانی برخورد هستند در معماری و تولید فضا نظامی به وجود میآورند که در انطباق با تحولات زمان و مکان هویت معماری آن تمدن را شکل میدهد.
معماری ایران در طول تاریخ قبل و بعد از اسلام [جز دوره ی معاصر که رشته ی تداوم ویژگی های آن گسسته شده] دارای نظامی است که علیرغم تحولات زیاد صورت آن از هویت فضایی واحدی برخوردار است، به مدد تداوم صفات خاص و نقش آفرینی آن ها در سیستم معماری هویت و تَشَخُصِ معماری ایرانی پدید آمده است، فضای ایرانی محصولی از تمدن و فرهنگ انسان هایی است که به دلیل مختلف تاریخی و جغرافیایی با هویت ممتاز و مستقل ساخته می شود، دست یابی به این راز موضوع گفتمان این یادداشت می باشد.
وجود سه عنصر آب، درخت و چهارطاقی از ویژگی های معماری مکان مقدس در فلات ایران و تمام سرزمینهایی که متاثر از فرهنگ ایرانی گشتهاند میباشد. این سه عنصر معماری ایران جوهر مکان و فضای ایرانی به حساب میآیند که در دوران اسلامی با دگردیسی در معماری ادامه مییابند، این دگردیسی به شکل خانه هایی که حیاط مرکزی دارند و یک حوض در میانشان قرار میگیرد و باغچه هایی که دو به دو یا چهار به چهار با یکدیگر قرینه هستند راه خود را می پوید. در تمام حیاطهای ایران با نگاهی (بومی و محلی) درختان انگور، انجیر و انار وجود داشته است، امروز در توصیف این باغها گفته میشود تقلیدی از بهشت بوده و این فکر برگرفته از آیات قرآن در وصف بهشت است، حال آنکه باغ های پاسارگاد یا پردیسهای ساسانی نیز همانند همین باغها در دوران پیش از اسلام تزئین میگشتند؛ پس در اصل ریشهی این باغها مرتبط با دوران پیش از اسلام است و بعد به دوران اسلامی میرسد، یعنی آیین تقدس آب، درخت و چهارطاقی در دوران پیش از اسلام آبشخور دارد و این سه عنصر به خانه ها و باغ های دوران اسلامی وارد می شود، حتی انتخاب گیاهان نیز بیارتباط با فرهنگ و تاریخ باستان نیستند، برای مثال وجود انار یا گل نیلوفر در تزئینات معماری و طرح قالی ریشه در تقدس این گیاه در تفکر ایرانی دارد، نمونههای بیشماری از درختان و چشمه هایی که برای مردم مقدس به شمار میآیند ریشه های عمیق این تفکر را نشان میدهد؛ چشمهی نیاسر کاشان یکی از همین چشمههاست که برای مردم منطقه جایگاه ویژهای دارد تا آنجا که مراسم قربانی در روز عید قربان با احترام در کنار چشمه و با توجه به آب برگزار میشود، ریشه ی تقدس این عناصر قدیسیت مهر و آناهیتا است؛ نام گذاری مونث و مذکر بر چشمهها دلیلی بر انتساب ایشان به مهر و ناهید است؛ در تمام موارد درختانی مقدس در کنار این چشمه ها قرار دارد در آبان یشت اوستا آمده است: درختانی هستند مقدس که در کنار چشمه های مقدس میرویند و آنان نگهبانانی دارند. در اینجا مفهوم نگهبان نیز مورد توجه قرار می گیرد، این نگهبانان در واقع ایزدان مهر و ناهید و موبدان بودند.
چار طاقی های مقدس که در واقع مهرابه ها و محل ستایش مهر به حساب می آیند، ریشه در تقدس غارها دارند. غارهای مقدس در جایجای نقاط ایران و جهان وجود دارد که آیین پرستش مهر با دگردیسی هنوز در آنها صورت می گیرد ! وجود امامزادههای متعدد در کنار چشمه ها و درختان مقدس در اقسی نقاط ایران تاییدی بر این مدعا به حساب می آید.
۵ لایک شده
