نگاهی به دوره بندی های مختلف آواز شجریان از ابتدا تا کنون(قسمت اول) / علی رضا خلیل پور

نگاهی به دوره بندی های مختلف آواز شجریان از ابتدا تا کنون(قسمت اول)

علی رضا خلیل پور

اشاره: اول مهرماه امسال ۷۸ امین سالگرد تولد محمد رضا شجریان مشهورترین آواز خوان ایرانی در دوران کنونی بود که با وجود فعالیت های مستمر و فراوانی که این خواننده از اواسط دهه ۴۰ تاکنون داشته است به کمتر نوشته ای بر می خوریم که با نگاهی بیرونی و واقع بینانه و رویکردی فارغ از تنفر-شیفتگی کارنامه هنری وی را بررسی کرده باشد.در این نوشته که در چند قسمت مختلف تنظیم شده است.نویسنده سعی دارد که ضمن ارایه رویکردی پدیدارشناسانه نسبت به کارنامه هنری وی دوران مختلف هنری وی را به لحاظ سبک شناسی و با توجه به مجموعه اجراهای مختلف او مورد بررسی دقیق قرار دهد.

الف)مروری بر فعالیت های شجریان در دهه ۱۳۴۰:محمد رضا شجریان فعالیت های هنری خود را از رادیو مشهد با اجرای قرائت قرآن وهمچنین آوازخوانی بدون سازآغاز کرد.در این دوره بخاطر فضای مذهبی حاکم بر مشهد و داشتن پدری که استاد القرای این شهر محسوب می شد ونسبت به موسیقی نظر خوشی نداشت،زمینه مناسبی برای شکوفایی هنری شجریان فراهم نشده بود.اما نخستین اجرای رسمی وی درسال ۱۳۴۵ از رادیو ایران پخش شد؛ در برنامه برگ سبز شماره ۲۱۶ که در این برنامه شادروان رضا ورزنده نوازنده مطرح سنتور آن روزگار،آواز شجریان را در بیات افشاری با غزلی از حافظ(با مطلع: ماسرخوشان مست دل از دست داده ایم) همراهی کرد.این زمان مصادف بود با دوران آخرمدیریت زنده یاد داود پیرنیا موسس برنامه وزین گلها و می توان گفت که شجریان از جمله آخرین آوازخوانانی بود که در دوران پیرنیا به برنامه گلها راه پیدا کرد؛دورانی که همزمان بود با دوره اوج درخشش خوانندگانی چون:قوامی،محمودی خوانساری و اکبر گلپایگانی دراین سلسله برنامه ها.شجریان جوان همانند محمودی خوانساری،ذبیحی و گلپایگانی بیشتر به اجرای آوازعلاقه نشان می داد تا خواندن تصنیف و قطعات ضربی.البته در این زمینه یک استثنا هم وجود دارد و آن هم اجرای تصنیفی ساخته مهدی خالدی دربرنامه«یک شاخه گل شماره ۴۴۶» که در آن برنامه شجریان پس از اجرای آوازی در دستگاه ماهور به همراهی سه تار احمد عبادی این تصنیف رااجرا کرد.در کل شجریان در دهه ۱۳۴۰ با سازهنرمندانی چون:عبادی،جلیل شهناز،لطف الله مجد،رضا ورزنده،علی تجویدی،همایون خرم،منصور صارمی،مجید نجاحی و محمد موسوی آوازهایی را اجرا کرده است که از میان آنها نقش احمد عبادی از همه چشمگیر تر بوده است.استاد عبادی از جمله کسانی است که حق بزرگی بر گردن شجریان دارد و او را می توان به عبارتی پدر معنوی شجریان نامید.ازجمله برنامه هایی که عبادی با شجریان هم نوازی کرده است می توان به این برنامه ها اشاره کرد:برگ سبز شماره ۲۴۲،برگ سبز۲۵۱،برگ سبز۲۷۱،برگ سبز۲۷۹،یک شاخه گل۴۰۷،یک شاخه گل ۴۳۹،یک شاخه گل ۴۵۰،گلهای رنگارنگ۵۱۹ و گلهای رنگارنگ شماره۵۷۴ب.این نکته هم گفتنی است که در برخی از آوازهایی که شجریان در دهه ۴۰ و در برنامه های مختلف گلها اجرا کرده است ردپای سبک آوازی استاد حسین قوامی به وضوح دیده می شود. در این دوره علاوه بر بهره گیری از تجربیات چندین ساله استاد عبادی از کلاس های آموزشی اسماعیل مهرتاش نیز استفاده کرد اما برخلاف کسانی چون عبدالوهاب شهیدی و محمد منتشری نسبت به تعلیمات استاد مهرتاش چندان وفادار نماند.وی در این باره می گوید:«آقای مهرتاش ردیف های طاهرزاده را به ما آموزش می دادند و چون خودشان آواز نمی خواندند با تار به ما درس می دادند.من وقتی با تار آواز می خواندم نمی توانستم دریافت دقیقی بکنم و فقط جمله بندی ها را یاد می گرفتم.ایشان اشتباهات مرا کاملا گوشزد و مرا راهنمایی می کردند.»درباره شدت(دینامسیم) صدای شجریان در این دوره می توان گفت که شدت صوتی وی از خوانندگانی چون ادیب خوانساری،محمودی خوانساری،بنان،قوامی،عبدالعلی وزیری و شهیدی بالاتر بود اما در مقام مقایسه با صدای تاج اصفهانی،ایرج،گلپا و دردشتی در مرتبه پایین تری قرار داشت.اصولا یکی از تفاوت های صدای شجریان با صدای بسیاری از خوانندگان گلها وجود لحن تعزیه واری بود که در برخی اجراهای او مشهود بود و از این جهت در مواردی صدای خوانندگان عهد قاجارچون استاد طاهرزاده و جناب دماوندی را به ذهن متبادر می کرد.البته در دوران بعدی خوانندگانی مانند قمرالملوک وزیری و رضا قلی میرزا ظلی نیز به سنت آواز خوانی دوره قاجار وفادار بوده اند که شیوه خواندن شجریان در اواخردهه ۴۰ در برخی موارد بی شباهت به صدای آنها نیست.به لحاظ دکلماسیون و ادای شعر نیز می توان گفت که شجریان هیچ گاه در حد واندازه خوانندگانی چون ادیب خوانساری،بنان،قوامی و ایرج عمل نکرد.از جمله اجراهای دیگر شجریان در دهه ۴۰ می توان به اجرای وی در دستگاه سه گاه بر روی غزل هایی ازحافظ با همکاری گروه لطف الله مجد(نوازنده مشهور تار) درچارچوب جشن هنر شیراز اشاره کرد.به عنوان جمع بندی می توان گفت که بخش اعظم اجراهای شجریان در دهه۴۰ برای وی حکم سیاه مشق را داشته است که البته با گذشت زمان به پختگی لازم رسید.

ب)آثار شجریان در دهه ۱۳۵۰ شمسی:این دهه،دهه شکوفایی شجریان جوان است.او دراین دوران،به تدریج از شیوه آوازخوانی پیشین خود دست می کشد و کیفیت هنری خود را ارتقا می دهد.البته در پیشرفت کیفی شجریان،افراد مختلفی نقش داشتند که از مهمترین آنها می توان به استاد فرامرز پایور اشاره کرد.او نقش مهمی در شکوفایی شجریان در دهه ۱۳۵۰ داشته است.می توان گفت که آقای پایور از میان خوانندگان مختلف،بیشترین اجرا را با شجریان داشته است.او به عنوان مثال در ۱۱ برنامه مختلف گلهای تازه با شجریان همکاری داشته که بیشتر آنها بر اساس بازسازی و بازخوانی آثار عارف قزوینی،درویش خان و تصنیف سازان قدیمی دیگر استوار بوده است؛تصنیف هایی چون «به یاد داری» که از قدیمی ترین تصانیفی است که به دست ما رسیده و برخی آن را به «سماع حضور» منتسب می کنند.این تصنیف در گلهای تازه شماره ۱۵۸ پخش شد.در ضمن استاد پایور تصنیفی در آواز ابوعطا بر روی شعری منسوب به خیام ساخته است که در برنامه گلهای تازه ۱۸۲ اجرا شد و به نام «شب نیشابور» معروف است.به جرات می توان گفت که این تصنیف، از شاهکارهای ارزشمند پایور و شجریان است که آنچنان که باید و شاید،حقش ادا نشده است.این اثر در اواسط دهه ۵۰ در جشن هنر طوس نیز به اجرا درآمد.از دیگر موارد همکاری مشترک پایور و شجریان می توانیم به همکاری آنها در گلهای تازه ۱۸۵ اشاره کنیم. دراین برنامه که در دستگاه ماهور تهیه شده بود،استاد پایور بر روی غزلی ازحافظ با مطلع:«مژده ای دل که دگر باد صبا باز آمد» آهنگی ساخت که با صدای شجریان اجرا شد.پایور در همین دهه تصنیف معروف «آه سحر» ساخته استاد روح الله خالقی را برای ارکستر سازهای ملی تنظیم کرد که در یکی از برنامه های رادیویی پخش شد.علاوه بر موارد یاد شده تاکنون ۴ آلبوم موسیقی دیگر که محصول همکاری مشترک پایور و شجریان محسوب می شود،منتشر شده است که این ۴ آلبوم عبارتند از:آلبوم کنسرت یوسف گمگشته(در آواز بیات ترک) که به صورت غیر رسمی منتشر شده است،آلبوم کنسرت راز دل(محصول سال ۱۳۵۸ و در آواز دشتی)،آلبوم انتظار دل(در آواز سه گاه و افشاری) و در نهایت قسمت اول آلبوم خلوت گزیده(در دستگاه شور).گفتنی است که تصنیف های «گریه را به مستی بهانه کردم» و «از خون جوانان وطن لاله دمیده» از عارف قزوینی در آلبوم راز دل و تصنیف «از کفم رهای» عارف در آلبوم انتظار دل منتشر شده اند.در آلبوم خلوت گزیده نیز تصنیف های مزرع سبز فلک(ساخته پایور) و «ای آمان» ساخته عارف(با تنظیم پایور) اجرا شده اند.اما پس از پایور،دومین فردی که دررشد و شکوفایی شجریان در دهه ۵۰ نقش موثری داشت شادروان نور علی خان برومند بود.برومند از ردیف دانان مشهور ایرانی بود که ضمن احاطه خوب به موسیقی دستگاهی ایران با نوازندگی تار،سه تار و سنتور نیز آشنایی داشت.او از شاگردان درویش خان و حبیب سماعی بود و امروزه بیشتر آوازهایی که از دوران کهنسالی شادروان سید حسین طاهرزاده برجا مانده است همراه با همنوازی تار و سه تار شادروان برومند بوده است. گفتنی است که پیش از شجریان،هنرمندانی چون اکبرگلپایگانی و زنده یاد نورالدین رضوی سروستانی از شاگردان مهم برومند محسوب می شدند و این دو،ردیف آوازی را به شیوه خواندن طاهرزاده آموزش می دیدند.گلپایگانی در سال ۱۳۳۵ به همراه برومند و شادروان استاد بهاری(نوازنده مشهور کمانچه)سفری به پاریس داشتند و در محل یونسکو در دستگاههای سه گاه و آواز بیات اصفهان اجراهایی داشتند.شیوه خواندن گلپایگانی در این دوران به شدت تحت تاثیر طاهرزاده بود چون نورعلی خان در زمینه آوازی هیچ شیوه دیگری غیر از شیوه خواندن طاهرزاده را بر نمی تافت و شجریان نیز در کلاس برومند بیش از همه با شیوه آوازخوانی طاهرزاده آشنا شد و این تاثیر را می توان به وضوح در برخی اجراهای بعدی او ملاحظه کرد. اما سومین شخصیتی که در شکوفایی شجریان نقش مهمی را ایفا کرد شادروان عبدالله دوامی بود.دوامی در اجرای تصنیف های قدیمی مهارت کامل داشت و از خرمن استادان بزرگ عهد قاجار چون:علی خان نایب السلطنه در زمینه آواز و حاجی خان ضرب گیر در نوازندگی تنبک خوشه چینی کرده بود و از جمله کسانی بود که در سال ۱۲۹۳ شمسی با همراهی هنرمندانی چون اقبال آذر و طاهرزاده،درویش خان(نوازنده تار) و باقرخان رامشگر(نوازنده کمانچه) برای پر کردن صفحه به تفلیس رفت و در آنجا به­عنوان نوازنده تنبک و اجرای تصنیف گروه را همراهی می کرد.بهرحال شجریان از طریق استاد دوامی،نحوه صحیح اجرای تصنیف های قدیمی را فرا گرفت.گفتنی است که علاوه بر شجریان،هنرمندان دیگری چون محمود کریمی، خاطره پروانه،رامبد صدیف و کریم صالح عظیمی مدتی افتخار شاگردی استاد دوامی را داشتند.شجریان علاوه بر این سه نفر از تجربیات استاد بنان نیز به خوبی بهره گرفت هرچند هیچ گاه شاگرد او نبود بلکه مطابق گفته خود شجریان،تا مدتها نوارهای آواز بنان را به خوبی گوش می داد و از روی آنها تمرین می کرد.همچنانکه تا مدتها به صدای امثال ظلی،قمر واقبال السلطان نیز به دقت گوش می داد.البته تفاوت بنان با این افراد در این بود که شجریان پس از ورود به تهران با بنان بسیار مراوده داشت و به همین دلیل هنگام ضبط برخی از اجراهای آوازی شجریان،بنان به عنوان ناظر ضبط حضور داشت(رجوع شود به کتاب هزار گلخانه ص۶۲ و ۶۳).اما از دیگرهنرمندانی که شجریان به صورت غیر مستقیم از دانش آنها بهره برد می توان به استاد جلیل شهناز(نوازنده معتبر تار) اشاره کرد.شجریان درباره تاثیر شهناز بر شیوه آوازخوانی اش چنین گفته است:«شهناز آن قدر نوازندگی تارش در من موثر است که من خود را شاگرد او می دانم.چون آن قدر از فرم کار او استفاده کرده ام که فرم آواز خواندن من هم با آنکه مستقیما شاگرد او نبوده ام به او بسیار نزدیک است.»(هزار گلخانه آواز ص ۳۰۷) شجریان در جای دیگری اشاره کرده است که برخی از حالت های آوازی اش تحت تاثیر نوازندگی ویولون شادروان حبیب الله بدیعی بوده است.او در جایی از کشش های متین ویولون استاد بدیعی تعریف کرده است و اصولا می توان گفت که از میان ویولون نوازان مختلفی که در دهه ۵۰ جواب آواز شجریان را داده اند (یعنی کسانی چون:همایون خرم،علی تجویدی،پرویز یاحقی،اسدالله ملک و حبیب الله بدیعی)نوازندگی شادروان بدیعی با آواز شجریان سازگارتر است.یکی از فعالیت های موثر شجریان در دهه ۵۰ شرکت او در برنامه گلهای تازه به سرپرستی استاد هوشنگ ابتهاج(ه.ا.سایه) بود.شجریان با شرکت در ۵۲ از مجموع ۲۰۱ برنامه گلهای تازه،پرکارترین خواننده این برنامه محسوب می شود یعنی به لحاظ کمیتی بر خوانندگانی چون:قوامی،محمودی خوانساری،ایرج،شهیدی و گلپایگانی پیشی می گیرد.آثار آوازی شجریان در این برنامه به لحاظ همراهی با سازهای گوناگون طیف های متعددی را در بر می گیرد از اجرای او با تار،ویولون و سه تار گرفته تا اجرای وی با دو ساز و حتی اجرای آوازی او با ارکستر(مانند اجرای آوازی شجریان درگلهای تازه ۱۷۱ با همراهی ارکستر رادیو و تلویزیون ملی به رهبری فرهاد فخرالدینی).از جمله اجراهای شجریان با ساز تار می توان به گلهای تازه ۴۸،گلهای تازه شماره ۱۰۴ و گلهای تازه شماره ۳۷ اشاره کرد.در برنامه گلهای تازه ۴۸،جلیل شهناز جواب آواز شجریان را داده است.این برنامه در دستگاه چهارگاه و بر روی غزلی از حافظ با مطلع:«بیا و کشتی ما در شط شراب انداز»تنظیم شده است.در برنامه گلهای تازه ۱۰۴ نیز شجریان بر روی غزلی از حافظ با مطلع:«طفیل هستی عشقند آدمی و پری» آوازی را در ابوعطا و با همراهی ساز فرهنگ شریف اجرا کرده است و در برنامه گلهای تازه ۳۷ نیز وی بر روی غزلی از سایه آوازی را در دستگاه همایون با تار فرهنگ شریف آواز خوانده است.همچنانکه گفته شد برخی دیگر از جواب آوازهای شجریان در برنامه گلهای تازه با ساز ویولون همراه بوده است به عنوان مثال در برنامه گلهای تازه شماره ۵۴ شجریان همراه با نوازندگی شادروان بدیعی آوازی را در دشتی بر روی غزلی از زنده یاد شهریار اجرا کرده است با مطلع:« تا کی در انتظار گذاری به زاری ام».در برنامه گلهای تازه ۷۷ نیز استاد بدیعی آواز شجریان را در دستگاه ماهور بر روی شعر معروف فریدون مشیری یعنی «پر کن پیاله را»همراهی کرده است.آهنگ و تنظیم موسیقی این برنامه از آقای فریدون شهبازیان بود و این اثر از این جهت اهمیت دارد که در زمره نخستین آثاری در موسیقی ایران بود که آواز آن بر روی یک شعر نیمایی خوانده می شد.البته درباره آهنگسازی و ساختن تصنیف بر روی شعر نو(نیمایی) گفتنی است که سابقه این کار به اواسط دهه ۱۳۴۰ باز می گردد که آقای امین الله رشیدی بر روی شعر معروف زمستان اخوان ثالث ملودی ای ساخت که خانم پروین آن را اجرا کرد.این قطعه در چارچوب آواز بیات اصفهان ساخته شد و آقای مصطفی کسروی نیز تنظیم کننده این ملودی بودند. به نظر می رسد که شجریان در اجرای آوازی پر کن پیاله را از لحن مسلط تعزیه وار خود تا اندازه زیادی فاصله گرفت و به زیبایی هرچه تمام تر،حس خود را در خواندن آواز به خواننده منتقل می کند.برخی دیگر از آوازهای شجریان در برنامه گلهای تازه با جواب آواز ۲یا ۳ نوازنده همراهی شده است مانند گلهای تازه شماره ۴۲ که جلیل شهناز و پرویز یاحقی آواز او را در بیات ترک روی غزلی از حافظ با مطلع:« اگر تو فارغی از حال دوستان یارا)همراهی کرده اند.در برنامه گلهای تازه شماره ۶۵ نیز جلیل شهناز و کامران داروغه(کمانچه) آواز شجریان را درابوعطا روی غزلی از رهی معیری با مطلع:«یاد ایامی که در گلشن فغانی داشتم) همراهی کرده اند.همچنین در برنامه گلهای تازه ۷۲،فرهنگ شریف و اسدالله ملک روی غزلی از دکتر شفیعی کدکنی با مطلع:«دارم سخنی با تو و گفتن نتوانم»آواز شجریان را در بیات ترک همراهی کرده اند.در مجموع می توان گفت که از میان نوازندگان مختلفی که با شجریان در برنامه گلهای تازه همکاری کرده اند همراهی نوازندگانی مانند احمد عبادی،جلیل شهناز، حبیب الله بدیعی،علی اصغر بهاری و محمد رضا لفی نسبت به نوازندگان دیگری چون:پرویزیاحقی،فرهنگ شریف و اسدالله ملک به سلیقه شجریان نزدیک تر بودند