نگاهی به کارنامه هنری سید جواد بدیع زاده
علی رضا خلیل پور
امسال مصادف است با چهلمین سالگرد درگذشت سید جواد بدیع زاده خواننده و ملودی ساز جریان ساز موسیقی ایرانی.
صحبت از سید جواد بدیع زاده سهل و ممتنع است؛ سهل از آن نظر که نامش در موسیقی ایران زبانزد همگان است و ممتنع از آن جهت که ما کمتر هنرمندی داشته ایم که همانند بدیع زاده در دوره خود این همه تاثیرگذار بوده باشد. در این مقاله مختصر به کارنامه هنری این هنرمند نامدار می پردازیم و آن را بررسی می کنیم:
- توجه به تصنیف خوانی:
سید جواد بدیع زاده از آن دسته هنرمندانی بود که به اجرای تصنیف اهتمام می ورزید و از این نظر هنرمندی کم نظیر بود زیرا که در آن دوره هنرمندان مرد بیشتر توجهشان به اجرای آواز بود و به خواندن تصنیف توجه چندانی نمی کردند. در دوره قاجار اکثر هنرمندانی چون اقبال آذر، طاهرزاده، جناب دماوندی، سید احمدخان، قلی خان شاهی، علی خان نایب السلطنه و سلیمان خان امیرقاسمی آوازخوان بوده اند. البته در کارنامه هنری هنرمندانی چون سید احمد خان، علی خان نایب السلطنه، قربان خان شاهی و قلی خان شاهی گاه اجرای تصنیف و قطعات ضربی دیده می شود اما آنها بیشتر آواز می خواندند. از نظر هنرمندی چون سلیمان خان امیر قاسمی تصنیف خواندن، شاءن آوازخوان را پایین می آورد. ردیف خوان گرامی جناب « حاتم عسگری فراهانی» در خاطره ای از استاد سلیمان امیرقاسمی تعریف می کند که روزی از ایشان پرسید که آیا در کارنامه هنری اش تصنیفی اجرا کرده است و امیرقاسمی که از این سوال ناراحت شده بود به جناب عسگری این گونه پاسخ می دهد که : «یعنی شأن هنری من آن قدر پایین آمده است که به اجرای تصنیف بپردازم؟! ( نقل به مضمون)
اما در میان خوانندگان دوره قاجار دو-سه هنرمند بودند که اجرای تصنیف را بر اجرای آواز مقدم می دانستند نخست باید ازرضا قلی خان نوروزی نام ببریم که در سال ۱۲۸۸ هجری شمسی با گروهی متشکل از سید حسین طاهرزاده (آواز)، درویش خان (تار)، باقرخان رامشگر (کمانچه)، اسدالله خان (تار و سنتور) اکبرخان رشتی (فلوت)، حسین خان هنگ آفرین (ویولن) ، مشیر همایون شهردار(پیانوو ارگ) و رضا قلی خان نوروزی( ضرب، تصنیف و آواز) به اجرای صفحه های متعدد در لندن می پرداخت.
رضا قلی خان نوروزی در این گروه اجرای تصنیف و نوازندگی تنبک را بر عهده داشت و در صفحات معدودی هم آواز خوانده است.
دومین شخصی که اجرای تصنیف را بر آواز خوانی مقدم می دانست عبدالله دوامی بود.
او در سال ۱۲۹۳ هجری شمسی با گروهی متشکل از اقبال آذر(آواز)، طاهرزاده(آواز)، درویش خان(تار) و باقرخان رامشگر(کمانچه )به تفلیس رفت و صفحاتی را با همراهی گروه مذکور اجرا کرد. او در این گروه نوازندگی تنبک و اجرای تصانیف را بر عهده داشت و البته معدودی هم آواز اجرا کرده است.
او با همراهی تار درویش خان، کمانچه باقرخان و تنبک و آواز خود چند تصنیف از عارف را مانند:«از کفم رها شد بهار دل» و«هنگام می فصل گل و گشت چمن شد» به همراه چند تصنیف دیگر از جمله «ما در خلوت به روی غیر ببستیم»در ابوعطا و«ای آیتی ز رویت»در چهارگاه اجرا کرد.
عبدالله دوامی درارتقای تصنیف خوانی جایگاه عمده ای دارد زیرا به اجرای تصنیف های عارف و تصنیف های قدیمی بسیار تسلط داشت و آن را به شاگردانش یاد داده بود. علاوه بر اینها او شاگردی استاد دیده بود و محضر کسانی چون حاجی خان ضرب گیر در ضرب و علی خان نایب السلطنه در آواز را درک کرده بود. علاوه بر اینها از وی ردیف آوازی در ۳ سی دی در دسترس است که از اولین ردیف های آوازی منتشر شده به صورت کاست و سی دی به شمار می رود.
هنرمند دیگری که اجرای تصنیف را بر اجرای آواز مقدم می دانست و البته امروزه کمتر از آن نامی برده می شود،«جمال صفوی» بود که صدای زیری داشت به طوری که شنونده،گاه صدایش را با خوانندگان زن اشتباه می گرفت. جمال صفوی بیشتر تصنیف هایی را با کلام ملک الشعرای بهار اجرا می کرد. تصنیف هایی مانند «آخر ای ایرانی تا به کی نادانی»،«ای کبوتر از آشیانه کرانه کردی»، و «باد صبا بر گل گذر کن» البته علاوه بر اینها او تصنیف هایی از علی اکبر شیدا مانند «اندر حکایت علی» و «دوش دوش» را بازخوانی کرده است.
او بیشتر با ارکستر حسین استوار تصنیف ها را اجرا می کرد. این سه تصنیف خوان ذکر شده تصنیف هایی را که اجرا می کردند با حال و هوای موسیقی عهد قاجار سازگار بود حال آن که تصنیف های بدیع زاده،فاقدچنین حال وهوایی بود یا حداقل کمتر بود. بدیع زاده در اجرای تصنیف ها روحی نو به قالب تصنیف خوانی ایرانی دمید و آن را متحول کرد.
- تنوع اجرای تصنیف خوانی
یکی ازمحاسن مهم استاد سید جواد بدیع زاده توانایی او در اجرای تصنیف های مختلف بود. بدیع زاده علاوه بر اجرای تصنیف های سنگینی چون « خزان عشق» تصنیف هایی در ژانر کمدی مانند «آلا گارسون»، «زال زالک» اجرا کرده که پیشنهاد آن را استاد اسماعیل مهرتاش به بدیع زاده داده بود.او همچنین تصنیف هایی اجرا کرده که تم ملی دارند مانند « ایران کشور داریوش» و تصنیف هایی در قالب سنتی تر مانند تصنیف های «جلوه گل» و «مرغ بی آشیان» به آهنگسازی استاد عبدالحسین شهنازی و تصنیف «جانا هزاران آفرین» روی غزلی از سعدی به آهنگسازی سید جواد بدیع زاده.
این تنوع تصانیف از یک خواننده، اگر نه بی نظیر، کم نظیر است و در میان خوانندگان دیگر تصنیف خوان مانند «داریوش رفیعی»، «منوچهر همایون پور» و «کوروس سرهنگ زاده »این تنوع کمتر یافت می شود.
در واقع استاد سید جواد بدیع زاده یک تصنیف خوان چند ساحتی است و شاید تا حدودی حسین خواجه امیری با نام هنری “ایرج” به لحاظ چند بعدی بودن به پای بدیع زاده برسد.
- توانایی در ملودی سازی:
سیدجواد بدیع زاده در ملودی سازی نیز هنرمند توانایی بود.مهمترین نمونه آن ملودی تصنیف معروف «خزان عشق» (شد خزان) است. از مهمترین ویژگی های این تصنیف آن است که نخست اکثر گوشه های دستگاه همایون در این تصنیف به کار گرفته شده و دوم آن که اشعار مناسب با گوشه موردنظر ساخته شده است. به عنوان مثال بدیع زاده این بخش از کلام تصنیف را« دریغ و درد از عمرم که در وفایت شد طی» در گوشه بیداد همایون اجرا کرده که این کلام با گوشه بیداد همایون بسیار همخوان است زیرا حالت گلایه و شکایت از معشوق را دارد که بسیار با گوشه بیداد همخوانی دارد.
بدیع زاده علاوه بر ملودی هایی که برای صدای خودش ساخته است ملودی هایی نیز برای دیگر خوانندگان تصنیف کرده است که از مشهورترین آنها می توان به تصنیف «رفتی و باز آمدی» با کلامی از اسماعیل نواب صفا و صدای حسین قوامی اشاره کردکه در گلهای رنگارنگ برنامه شماره ۲۲۶ اجرا شد و آهنگی بر روی مقدمه دیباچه گلستان سعدی ( منت خدای را عزوجل) با صدای ایرج اشاره کرد.
۴– اجرای آواز:
استاد بدیع زاده علاوه بر اجرای تصنیف،آوازهایی نیز اجرا کرده است که آن آوازها توسط موسسه فرهنگی و هنری ماهور به نام «آوازهای بدیع زاده» به بازار نشر عرضه شده است. محمدرضا شرایلی پژوهشگر گرامی در بروشور این سی دی حق مطلب را درباره شیوه آوازی بدیع زاده ادا کرده است.
در آوازهای بدیع زاده ردپای آوازخوانان عهد قاجار به وضوح دیده می شود که به عنوان نمونه می توان به سی دی مذکور تِرَک شماره ۱۳ شور و شهناز اشاره کرد که در آن استاد جواد بدیع زاده آوازی بر روی غزل حافظ با مطلع «بیا کشتی ما در شط شراب انداز» را در دستگاه شور با ویولن طاطایی اجرا می کند در این آواز ردپای سبک آوازی اقبال آذر به وضوح نمایان است یکی از نکات جالب توجه در آواز بدیع زاده آن است که آوازهای اشعار حافظ نسبت به سعدی برتری چشمگیری دارد و این خلاف رویه معمول آن زمان بود. زیرا بیشتر آوازخوانان آن دوره مانند ادیب خوانساری، تاج اصفهانی و قمر بیشتر از اشعار سعدی در آواز خود بهره می گرفتند
یکی دیگر از نکات قابل توجه در آوازبدیع زاده استفاده از قالب رباعی در اجرای آواز است که علاوه براو آوازخوانان بزرگی چون اقبال آذر و حسینعلی نکیسا از این قالب شعری در اجرای آواز بهره می یردند.
بدیع زاده از قالب رباعی بخصوص رباعی های منسوب به خیام در آواز خود بهره می گرفت.در واقع از مجموع ۱۳ آوازی که در سی دی مذکور آمده، بدیع زاده ۴ بار از قالب رباعی در اجرای آواز بهره برده است. از دیگر نکات جالب توجه در آوازهای بدیع زاده آن است که در ۴ آواز خود استاد عبدالحسین شهنازی حداقل دو تصنیف برای استاد سید جواد بدیع زاده ساخته است و در چهار صفحه با تار به آواز او جواب داده است. متاسفانه از استاد عبدالحسین شهنازی که برادر کوچکتر علی اکبر شهنازی است آثار چندانی به جا نمانده است و این جواب آوازها در نوع خود غنمیت است.علاوه بر این باید گفت که استاد عبدالحسین شهنازی در میان خوانندگان با بدیع زاده بیشتر از خوانندگان دیگر به اجرای جواب آواز پرداخته است. مرحوم عبدالحسین شهنازی ۲ بار به آواز اقبال آذر ( آواز افشاری و دستگاه نوا) جواب داده و ۱ بار به آواز ادیب خوانساری ( آواز دشتی) جواب آواز داده است. استاد عبدالحسین شهنازی علاوه بر جواب آواز چند تصنیف برای استاد بدیع زاده ساخته است؛ از نکات مهم دیگر درباره آوازهای بدیع زاده آن است که او از اولین اجرا کنندگان شیوه کوچه باغی است. شیوه ای که بعدها توسط ایرج پیگیری شد.
۵ لایک شده
