هدایت تصویرگر توهمات ذهنی
یادداشتی کوتاه بر فلسفه ی «نیست انگاری» به عنوانِ تشریح ایده آل های جمعی
کیوان باژن
«زندگی هر چه قدر هم معنا نداشته باشد،
باز بهتر است زندگی کرد…»
آلبر کامو
اشاره:
به تعبیر کامو، «طاغی» انسانی است که «نه» می گوید اما این «نه» گفتن او از سرِ «انکارِ نفس» نیست. او، چون به نفس خود بیاندیشد، «آری» خواهد گفت. چنین استدلالی، خواه ناخواه آدمی را به «خلافِ جریانِ آب شنا کردن» می رساند. البته طغیان علیه نظمِ موجود، جسورانه می نمایاند که نیاز به فرهنگی متفاوت دارد. به این ترتیب است که شخصیتی چون «کریلوف» – شخصیتِ اصلی رمانِ «جن زدگان» داستایوسکی- می گوید:«من خود را خواهم کشت تا تمرد و اختیار وحشتناک جدید را مسجل کنم.»
حال پرسش این است همان طور که قهرمانِ داستایوسکی- چون دیگر قهرمانانِ او- مفهومِ زندگی را سوال می کند، قهرمان های هدایت نیز با تعیین تکلیف کردن برای پرسش های هستی و نداشتن ایده آل های جمعی، چه قدر عصیان جمعی دارند؟ یا تعلقِ خاطرِ آن ها به این که هستی تحقیر شده است، چه مقدار می تواند مفهوم نیست انگارانه را با تعریف های داده شده، تعمیم دهند؟ و بالاخره این که اعتراضِ هدایت به آن چه فردیت او را در برگرفته، چه اندازه قابلیت تطبیق به درکِ هستی شناسانه را دارد؟
هر گونه پاسخ به این سوالات، خود نشان دهنده ی مفهوم این جمله ی «کامو» است «زندگی هر چه قدر هم معنا نداشته باشد، باز بهتر است زندگی کرد. زندگی کردن به طور کلی، قبولِ یک تجربه و یک سرنوشت است. البته با سعه ی صدر.»
***
شاید چندان مهم نباشد که ما به درکی از هستی برسیم که اتفاقن جسارت آمیز باشد. آن چه اهمیت بیش تری می یابد، دانستن ارتباطی است تنگاتنگ بین «تغییر» – به عنوان معلولِ طغیان- و «نوعِ نگاه»- که از همین «نه» گفتن بر می خیزد- به مثابه یک مفهوم یا فرهنگ «نیست انگارانه».
«نیچه» نیز، دقیقن با همین نگاه، خود را یکی از نیست انگارانِ جهان می داند. به گمان او کسی که می خواهد آفریننده ی خیر و شر باشد، باید بیش از هر چیزی، همه ی ارزش ها را نابود کند. از این رو، نابودی چنین ارزش هایی خود، انسانِ عصیان گر را به وجود می آورد. بنابراین می توان گفت «انسانِ معترض» به هر صورت، درجاتی از خصلت های نهلیستی را در خویش پرورش می دهد. این مفهوم البته، به معنای پوچی برای بی معنا کردن جهان و هستی نیست، بل که ذکر نکته ای است خارق العاده؛ یعنی غیر قابل زیست بودن شرایطی که ما در آن زندگی می کنیم! بی شک با تغییرِ چنین شرایطی به نفع انسان به مفهوم عام، زندگی، معنای خود را به دست خواهد آورد.
عصیان اما، در دو مرحله ی بیرونی و درونی نمود می یابد. نه به عنوان چیزی جدا از هم، بل مکمل یکدیگر. هر گونه نوسانی بین این دو در آدمی، نوع برخود متفاوتی را به وجود خواهد آورد.
به این ترتیب نمی توان گفت اعتراض «هدایت» نیز چنین پروسه ای را در خود نهفته دارد؟ چرا که او با این اعتقاد که با ویران ساختن خویش، به یاری جهان و پیرامون بشتابیم، اعتراضِ خود را در عمل نشان داد. چیزی که هست تفاوت نیست انگاری هدایت، نه در اعتراض به شرایط بیرونی، بلکه در رد سرنوشت به عنوان نگاهی بدبینانه و بر بیهودگی زندگی است که او را به سمت یک «خودکشیِ فلسفی» به قول «هگل» – اما به شدت شخصی- کشاند.
خودکشی نیز می تواند از فردیتِ خود بیرون آید؛ و چون انسانی مبارز که آگاهانه جلوی جوخه ی اعدام قرار می گیرد یا دست به عملیاتی انتحاری برای یک ایده آلِ مشخص و جمعی می زند، عمل کند و این مفهوم را که «ایستاده مردن بهتر است تا زانو زده زیستن» تعمیم بخشد؛ از این رو یکی از وضعیت های پیوسته ی فلسفه ی عصیان، یعنی مواجهه ی دائمی انسان و نادانی او خود را نشان می دهد. به این ترتیب می توانیم به این مفهوم دست یابیم که نیست انگاری پایان راه نیست بلکه آغاز است؛ آغازی که اتفاقن با ایده آل ها و آرزوهای نهایی همراه است چرا که برای انسانِ پوچ، موضوع عبارت نیست از «توضیح دادن» و «حل کردن»؛ برای او چیزی که مهم می نماید حس کردن و بعد تشریح کردن است. تشریح آرزوها و ایده آل های جمعی.
چنین به نظر می رسد که هدایت، پافشاری بیش تری- باید به کلمه ی بیش تر دقت کرد- برای نشان دادن توهمات ذهنی انسان ایرانی دارد تا توصیف جامعه ی ایران. در حالی که می دانیم یکی از وضعیت های پیوسته ی فلسفی توجه به این نکته است که از مفهومِ فردیت نمی توان به جمع و خواسته های یک جامعه توجه چندانی نشان داد، بل که بر عکس، با زدودن آلودگی های یک تنگ آب است که می توان ماهی درونِ آن را از مرگ حتمی رهانید.
خدایان، «سیزیف» را محکوم کرده بودند تا تخته سنگی را پیوسته تا قله ی کوه بغلتاند. تخته سنگ اما هر بار به پایین می افتاد. خدایان به حق اندیشیده بودند که برای گرفتنِ انتقام، تنبیهی وحشتناک تر از کار بیهوده و بی امید نیست. اگر به گفته ی «هومر» ایمان داشته باشیم که سیزیف عاقل ترین و محتاط ترین انسان بوده است، به این ترتیب عصیانِ هدایت را نیز همان قدر پیش پا افتاده خواهیم دانست که کارِ سیزیف را!
۳ لایک شده