نگاهی به دوره بندی های مختلف آواز شجریان از ابتدا تا کنون(قسمت پنجم) / علی رضا خلیل پور

نگاهی به دوره بندی های مختلف آواز شجریان از ابتدا تا کنون(قسمت پنجم)

علی رضا خلیل پور

مروری بر برخی آثار شجریان در دهه ۱۳۶۰:می توان گفت که دهه ۶۰ شمسی دهه طلایی آثار هنری شجریان محسوب می شود و می توان گفت اصولا بسیاری از مردم وی را با کارهای هنری اش در این دهه می شناسند.البته فراموش نباید کرد که دهه ۶۰ شمسی،دهه سختی برای موسیقی آوازی ایران بود به طوری که در این سالها بسیاری ازاستادان سرشناس آواز ایرانی از دنیا رفت که به ترتیب عبارت بودند از:جلال تاج اصفهانی(متوفی سال۱۳۶۰)،ادیب خوانساری(متوفی ۱۳۶۱)،محمود کریمی(متوفی ۱۳۶۳)، غلامحسین بنان(متوفی ۱۳۶۴)،ابراهیم بوذری(متوفی ۱۳۶۵)،محمودی خوانساری(متوفی ۱۳۶۶)،عبدالعلی وزیری(متوفی ۱۳۶۸) وحسین قوامی(متوفی ۱۳۶۸).همچنین در این دهه هنرمندانی چون:عبدالوهاب شهیدی،اکبر گلپایگانی و ایرج به اجبار انزوا را برگزیدند.در اصول فقدان هنرمندانی چون ادیب،بنان و محمودی خوانساری و گوشه نشینی هنرمندانی مانند:گلپایگانی و ایرج لطمات جبران ناپذیری بر پیکر موسیقی آوازی ایران وارد کرد و این اتفاقات سبب تک صدایی در موسیقی آوازی ایران شد.بهرحال در این دهه شجریان به اوج کمال و پختگی خود دست یافته بود.در دهه ۶۰ دو نوع اجرای موسیقی از شجریان را شاهد هستیم یکی اجراهای رسمی و دیگری غیر رسمی.اجراهای رسمی به آن دسته از اجراها اطلاق می شود که در استودیو ضبط شده اند و یا درکنسرت ها اجرا شده و به صورت آلبوم درآمده اند مانند آلبوم های دستان،طرف اول آلبوم بیداد،آستان جانان و دل مجنون.اجرهای غیر رسمی نیز اجراهایی هستند که در محافل خصوصی با همکاری هنرمندان مختلف اجرا شده اند.برخی از آنها مانند آلبوم های همایون مثنوی و پیوند مهر توسط شرکت دل آواز منتشر شده اند.در دهه ۶۰ شجریان دیگر با گروه هایی چون گروه استاد پایور و گروه شیدا به سرپرستی محمد رضا لطفی کنسرتی اجرا نکرد اما تصنیفی به نام «گروه جانبازان» را در بیات اصفهان اجرا کرد.کلام این تصنیف از جواد آذر و سازنده آن لطفی بود و به مناسبت آزاد سازی خرمشهر ساخته شد و آخرین همکاری شجریان با لطفی و گروه شیدا در دهه۶۰ محسوب می شد.اما بیشترین همکاری های رسمی شجریان در دهه ۶۰ با شادروان پرویز مشکاتیان و گروه عارف بوده است.می توان گفت که زوج هنری شجریان و مشکاتیان،آثار درخشانی را در دهه ۶۰ پدید آوردند که از صفحات درخشان هنری این دو هنرمند بزرگ است.آثاری که شجریان در دهه۶۰ شمسی با همکاری مشکاتیان از خود به یادگار گذاشته است به سه بخش تقسیم می شود.دسته اول آثاری را شامل می شود که با نغمه سازی مشکاتیان و با همکاری گروه عارف اجرا شده اند مانند:بیداد،دستان و طریق عشق.دسته دوم آثاری هستند ساخته مشکاتیان که به صورت دو نوازی اجراشده اند مانند کنسرت آستان جانان با همکاری مشکاتیان و ناصر فرهنگ فر و دسته سوم آثاری از ساخته های مشکاتیان هستند که با ارکستر بزرگ اجرا شده اند مانند:جان عشاق و گنبد مینا(با تنظیم های محمد رضا درویشی) و آلبوم دود عود با تنظیم کامبیز روشن روان.بیشتر تصنیف هایی که شجریان از ساخته های مشکاتیان اجرا کرده است بر روی غزل های حافظ خوانده شده اند.آلبوم دستان یکی از همکاری های موفق ونمونه مشکاتیان و شجریان است که بر اساس دستگاه چهارگاه ساخته شده اند.این آلبوم همانند آلبوم ترجیع بند استاد رامبد صدیف از بهترین اجراهای آوازی در دستگاه چهارگاه محسوب می شود.از دیگر اجراهای آوازی موفق در این دستگاه می توان به اجرای سید رضا طباطبایی اشاره کرد که از شاگردان برجسته تاج اصفهان بوده و بر روی شعری از دکتر قاسم رسا با مطلع:«یارب این ماه کدامین مه و امشب چه شب است» آوازی خوانده است.این شعر در مدح امام حسن مجتبی سروده شده و سعید روحانی نیز جواب آواز آن را داده است.این آواز زیبا در آلبوم «اوجی در آواز» مکتب اصفهان آمده است.از دیگر کارهای مهم شجریان در دهه ۶۰ می توان به آوازهای او در دستگاه نوااشاره کردکه در آلبوم های«نوا مرکب خوانی» و دودعود منتشر شده است.بخصوص آواز وی در آلبوم نوامرکب خوانی که بسیار منحصر به فرد است.بخش آوازی این آلبوم که با همراهی نی محمد موسوی اجرا شده است از یکی از اجراهای وی در محافل خصوصی برگرفته شده است.قطعات بی کلام این آلبوم مانند قطعه طلوع و نهفت از ساخته های مشکاتیان محسوب می شوند.البته قطعه نهفت قطعه ای الهام گرفته از ساخته های ابوالحسن صبا و سعید هرمزی است.پایان بخش آلبوم نوا نیز تصنیف معروف جان جهان بر روی غزلی از مولانا است که توسط مشکاتیان ساخته شه است.در طرف اول آلبوم نوا… شجریان غزلی از سعدی را با همراهی نی محمد موسوی با این مطلع می خواند:«بگذار تا مقابل روی تو بگذریم» شجریان در میانه این آواز از دستگاه نوا به دستگاه شور مرکب خوانی می کند و البته در پایان دوباره به دستگاه نوا باز می گردد.در طرف دوم آلبوم هم شجریان غزلی از سعدی را با مطلع:«ما گدایان خیل سلطانیم» در دستگاه نوا اجرا می کند و دراواخر این آواز از دستگاه نوا به آواز ابوعطا مرکب خوانی می کند و درآواز بعدی که روی غزلی از سعدی با مطلع:«غم زمانه خورم یا فراق یارکشم»اجرا شده است شجریان این بار آوازش را از آواز بیات ترک آغاز کرده و به سمت دستگاه نوا بازگشت می کند.او در پایان اجرای این غزل از طریق گوشه رهاب یا رهاوی دستگاه نوا به دستگاه سه گاه وارد می شود و آواز خود را روی این غزل به پایان می برد سپس دو دوبیتی از باباطاهر را در دستگاه سه گاه به صورت آواز اجرا می کند و در پایان اجرای دوبیتی دوم در دستگاه سه گاه از طریق مرکب خوانی به دستگاه نوا فرود می کند و بدین ترتیب آواز خود را به پایان می رساند.البته شجریان علاوه بر آلبوم های یاد شده با پرویز مشکاتیان اجراهای دیگری نیز داشته که هنوز مجالی برای انتشار آنها پیدا نکرده است.به عنوان مثال یکی از این آلبوم ها،آلبومی است که مشکاتیان روی اشعارخراسانی استاد ملک الشعرا بهار نغمه پردازی کرده و شجریان اجرای آوازی آنها را برعهده گرفته است.یا می توان در اینجا به همکاری دیگری از آنها اشاره کرد که در آنها شجریان با همکاری گروه عارف و مشکاتیان در دستگاه نوا و آواز افشاری آوازهایی خوانده است.در اجرای دستگاه نوا،شجریان با جواب آواز مشکاتیان و برخی نوازندگان گروه عارف مانند:داریوش نیاکان(تار)،اردشیر کامکار(کمانچه) و جمشید عندلیبی(نی) آوازی را روی غزل معروفی از مولانا با مطلع:«بی همگان به سر شود بی تو به سر نمی شود»اجرا کرده است و در پایان،شجریان تصنیف دود عود را با مطلع:« ای یوسف خوشنام ما خوش می روی بر بام ما» با شعری از مولوی با همکاری گروه عارف اجرا می کند. شجریان پیش از این این تصنیف را با تنظیم کامبیز روشن روان با ارکستربزرگ اجرا کرده بود.قسمت زیبای اجرای این تصنیف،بیت آخر آن است جایی که مولوی می گوید:«در گل بمانده پای دل جان می دهم چه جای دل وز آتش سودای دل ای وای دل ای وای ما» که در قسمت «ای وای دل تی وای ما»گروه با خواننده همخوانی می کنند.در بخش دوم این آلبوم ابتدا اردشیرکامکار و ارژنگ کامکار یک دو نوازی کمانچه و تنبک در دستگاه چهارگاه اجرا می کنند سپس گروه عارف بخش دوم ساز و آواز و اجرای تصنیف را در آواز افشاری اجرا می کنند.در اینجا ابتدا گروه پیش درآمدی را در افشاری که ساخته مشکاتیان است اجرا می کنند و سپس شجریان دوبیت از غزل حافظ را با مطلع:«چو دست بر سر زلفش زنم به تاب رود» به صورت ساز و آواز می خواند و پس از آن نوبت به اجرای تصنیفی بر روی غزلی از حافظ با نغمه پردازی مشکاتیان می رسد با این مطلع:«الا یا ایها الساقی و…»که به دلیل طولانی بودن این تصنیف به صورت کامل در نوار نیامده است.قسمت دوم اجرای ساز و آواز و تصنیف هم که در آواز افشاری اجرا شده تقریبا مانند آلبوم طریق عشق است با این تفاوت که شجریان در آن آلبوم،ابیات بیشتری از این غزل حافظ را به صورت آواز اجرا کرده است.اما در این آلبوم وی فقط به اجرای آواز روی دو بیت از غزل حافظ اکتفا می کند.همچنین شجریان در میانه آلبوم طریق عشق،تصنیف دل مجنون ساخته خودش را با همکاری گروه عارف اجرا می کند اما در قسمت افشاری این آلبوم برخلاف آلبوم طریق عشق،این تصنیف اجرا نمی شود.