یادداشت هایی درباره هنر شعر
دیلن توماس
برگردان مهناز دقیق نیا
اشاره:
تولدم با آب آغاز شد،
پرنده ها و پرنده های درختان بال دار
بر فراز مزارع و اسبهای سفید، نام مرا پرواز کردند.
پس برخاستم و
در پاییزی بارانی و در بارشی با تمامیت روزهایم به جهانی غریب گام نهادم.
دیلن توماس یک شاعر ولزی بود که به زبان انگلیسی می نوشت. علاوه بر شعر، داستان کوتاه و سناریوهایی برای رادیو و فیلم می نوشت که اغلب خود اجرا می کرد. مهم ترین آثار او عبارتند از«بازی صداها» و «زیر جنگل شیر».
او هنرمندی وظیفه شناس و دقیق بود. گفته ای از این هنرمند در رویدادهای مهم همواره تکرار می شود:«شعر تجلیلی از مقام انسان، پس تجلیلی از خداوند است.» که بیانگر مفهوم متعالی شعر و وظیفه شاعر است. مرگ توماس در سی و نه سالگی ظاهرا” در نتیجه تضادهای حل نشده درونی او بوده است.
یادداشت هایی در باره هنر شعر
در پاسخ به این سوال که چرا و چگونه شروع به نوشتن شعر کردم و کدام شاعر و چه نوع شعری انگیزاننده من شد. باید بگویم که علاقه من به شعر ابتدا از عشق من به کلمات ناشی شد. اولین اشعاری که با آن ها آشنا شدم، اشعار کودکانه بود و پیش از اینکه بتوانم خود آن ها را بخوانم، صرفا” عاشق کلمات آن ها شدم. فقط خود کلمات. اینکه کلمات به چه کار می آیند، نماد چه هستند و چه معنایی دارند از اهمیت ثانویه برخوردار بود. آنچه برای من مهم بود آهنگ آن ها بود وقتی که برای اولین بار این این ریتم کلامی را از دهان بزرگتر هایی شنیدم که به نظر می رسید به دلیلی نامعلوم در جهان من زندگی می کنند. این کلمات برای من مانند صدای زنگ ها، آوای ادوات موسیقی، صدای باد، دریا، باران، تلق و تلوق گاری شیرفروش، صدای سم اسب ها بر سنگ فرش خیابان ها، تماس شاخه ها با شیشه پنجره بود. مانند ناشنوای مادرزادی بودم که بطور معجزه آسایی شنوایی خود را بازیافته است. معنای کلمات برایم اهمیت نداشت یا اینکه چه بر سر جک و جیل و یا غاز مادر می آید، آنچه برایم مهم بود شکل صدای آن ها و توصیف واکنش حسی ناشی ازآن در شنوایی من بود.
طیف صدایی که در گوش هایم طنین می انداخت برایم اهمیت داشت. وقتی به گذشته نگاه می کنم، متوجه می شوم که شاید بازتاب هایم را در رابطه با کلمات زیبا و ساده این اشعار ناب خیال بافی می کردم اما این چیزیست که صادقانه می توانم به خاطر بیاورم، به هر حال زمان باید حافظه ام را مخدوش کرده باشد. عاشق شده بودم این تنها توضیحی است که در مورد آن زمان می توانم بدهم. باید بگویم که هنوز از شنیدن کلمات احساس خوشبختی می کنم، اگرچه گاهی با علم کامل به کاربرد آن ها گمان می کنم که می توانم کمی آن ها را تحت تاثیر قرار بدهم و حتی آموخته ام که هر از گاهی ضرب آهنگی به آن ها بدهم که حس می کنم دیگران از آن لذ ت می برند. به آنی در کلمات جاری می شوم.
وقتی شروع به خواندن اشعار کودکانه کردم و بعدها که قادر به خواندن اشعار و غزلیات دیگر شدم می دانستم که مهمترین چیزهای ممکن برای خود را کشف کرده ام. آن ها آنجا بودند، ظاهرا” بی جان و سفید و سیاه اما از آن ها، از هستی خود آن ها عشق، وحشت، دلسوزی، رنج و حیرت و سایر مفاهیم انتزاعی بشری متجلی می شد که زندگی های فانی ما را خطرناک، مهم و قابل قبول می کرد. از آن هابود که قهقهه ها و ناله ها ی ما روی این کره خاکی ظهور می یافت و اگرچه معنای آن ها هر کدام در جهت خود جاری بود، اغلب در زمانی تقریبا” از یاد رفته، شکل و سایه و اندازه و صدای کلمات در زمان زمزمه آن ها، حبس و یا جاری شدن برای من بسیار عجیب بود. آن زمان معصومیت بود، کلمات فوران می کردند و عاری از هر گونه تداعی خطی، خشک و یا بدشگونی در من منفجر می شدند و همچنانکه در هوا جاری می شدند مانند چشمه سارهای تازه بهشتی بودند.
وقتی می جوشیدند و می درخشیدند تداعی اصلی خود را می ساختند. کلماتی چون «اسب چوبی را به سوی بان بری کراس بران» به همان اندازه برای من جذاب بود که برای فردی که نمی دانست اسب چوبی چیست و بان بری کراس کجا می تواند باشد… و بعدها خطوطی چون گفته جان دان« برو و ستاره ای در حال افتادن را بگیر و با کودک، ریشه مهر گیاه را بیاور» وقتی برای اولین بار شنیدم حتی معنایش را نمی فهمیدم با این وجود من را شگفت زده می کردند. همچنانکه بیشتر و بیشتر خواندم که البته فقط شعر نبود، عشق من به هستی واقعی کلمات افزون شد تا زمانی که دیگر می دانستم همواره باید با آن ها و در آن ها زندگی کنم. در واقع می دانستم که باید نویسنده کلمات و نه هیچ چیز دیگر باشم. اولین گام، احساس و شناختن صدا و اجزاء آن بود، اینکه بنا بود با آن ها چه کنم و کجا بکارشان ببرم و یا چه چیزی را از طریق آن ها بیان کنم از پی آن می آمد. می دانستم که باید از نزدیک و از همه جهت شکل و حالت، افت و خیز و تغییر حالت آن ها و نیازها و مطالبات کلمات را بشناسم. ( می ترسم صحبت هایم مبهم باشد. دوست ندارم در باره کلمات بنویسم چون در چنین مواقعی اغلب از کلمات بد و غلط ، کهنه و نامشخص استفاده می کنم. آنچه من دوست دارم استفاده از کلمات مانند صنعتگری است که از چوب یا سنگ برای حکاکی یا پیکرتراشی استفاده می کند. دوست دارم در طرح ها و توالی و فوگ های آوایی آن ها که بیانگر ضربه های شاعرانه است تردیدی معنوی یا اعتقاد و ایمان و یا حقیقت گنگی را دریابم که برای رسیدن به آن ها باید خود را به چالش وادارم.)
آن زمان خیلی جوان بودم. زمان مدرسه را می گویم. اولین بار پیش از انجام تکالیف مدرسه که هرگز انجام نشد، در کتاب های پدرم تفاوت بین نوشته خوب و بد را تشخیص دادم. بزرگترین و اولین آزادی من زمانی بود که توانستم هر چیزی را که دوست دارم بخوانم. بی هدف و با چشمانی از حدقه در آمده می خواندم. هرگز حتی به خواب هم ندیده بودم که چنین وقایعی می توانند در مجلد های کتاب وجود داشته باشند. طوفان های شنی و انفجارهای یخی از کلمات، حیله گری، آرامش، شادی خنده و بیشماری از انوار خیره کننده ناشی از ذکاوت درمیلیون ها ذره و قطعه که همه کلمه بودند، کلمه هایی که هر کدام جاودانه در حلاوت و شکوه و شگفتی خود زنده بودند ( باید سعی کنم این یادداشت های ظاهرا” سودمند به اندازه اشعارم آشفته نشوند). من کارهای تقلیدی بیشماری نوشتم اگر چه هرگز فکر نمی کردم تقلید باشند بلکه تصورم بر این بود که کاملا” اصل هستند مانند تخم هایی که ببرها روی آن نشسته باشند. آن ها تقلیدی از هر آنچه بودند که اتفاقی خوانده بودم: سرتوماس براوان، دو کوئینسی، هنری نیو بولت و درغزل پردازی مانند بلیک، بارونس اورسز، مارلو، و دوستان ایماژیست و انجیل، پو، کیتز، لارنس، آنن و شکسپیر. همانطور که می بینید مخلوطی از همه چیز بطور نامنظم به خاطرم می رسد. دست بی تجربه ام را در تمامی ساختارهای نوشتاری آزمودم. چطور می توانستم بدون انجام اینکار ترفندهای این صنعت را بیاموزم؟ متوجه شدم که فوت و فن ها و حقه های بد به سادگی دستیاب می شوند و آن خوب ها که کمک می کنند تا شعرتان را در پرمعناترین و تکان دهنده ترین حالت خود بسرائید، گریزپا هستند. هنوز در حال آموختن هستم.( اما باید نام دیگری به این حقه ها مثل ترفندهای فنی و یا تجربیات عروضی بدهید.)
حالا می رسیم به نویسندگان و شاعرانی که نوشته های آن ها داستان های اولیه من را تحت تاثیر قرار داده اند. به سادگی و در صداقت کامل می گویم که این تاثیر از همه نویسندگانی ناشی می شد که آن زمان آثارشان را می خواندم و همانطور که قبلا” گفتم همه نوع نویسنده ای از نویسنده ماجراهای جالب توجه پسربچه ها تا اساتید بی رقیبی چون بلیک همه جزو آن ها بودند. یعنی زمانی که شروع کردم، نوشته بد درست به اندازه نوشته خوب بر من اثر داشت. سعی کردم تاثیرات بد را ذره ذره، سایه به سایه، صدا به صدا از طریق آزمون و خطا حذف کنم. وقتی بیشتر و بیشتر به کلمات علاقمند شدم، ازدستانی که حرمت آن ها را نگاه نداشته بودند و از زبان هایی که حسی از سلائق خود نداشتند و سرسری نویسانی که کلمات را در مایه ای بی رنگ و بی روح می پراکندند و افرادی که آن ها را مثل خود به موجوداتی متفرعن و رو به افول تبدیل می کردند، بیزار شدم.
دوباره تکرار می کنم اولین چیزی که من را عاشق زبان و علاقمند کار با آن کرد اشعار کودکانه و داستان های فولکلور، غزلیات اسکاتلندی و چند سطری دعا و مشهورترین داستان های انجیل و ترانه های بیگناهی بلیک بود و در عین حال آثار جادویی کاملا” غیرقابل فهم و به نظر آن زمان من یاوه گونه شکسپیر در دوران مدرسه را نیز باید به حساب آورد.
از من می پرسند که آیا درست است که در نوشته هایم از جویس، انجیل و فروید تاثیر گرفته ام. نمی توانم بگویم که تحت تاثیر جویس بودم البته او را به خاطر داستان هایش تحسین می کنم. فکر می کنم این سوال از اینجا ناشی شده است که یک بار شخصی در نوشته ای در باره شباهت و نزدیکی عنوان کتاب داستان های کوتاه من تحت عنوان « تصویر هنرمند به شکل یک سگ جوان» و عنوان کتاب جویس تحت عنوان « تصویر هنرمند به عنوان یک مرد جوان» اشاره کرده است. همانطور که می دانید این ها نام هایی هستند که بیشماری از پرتره های نقاشی از هنرمندان نقاش خود می گیرند مانند: «پرتره آرتیست به عنوان یک مرد» که عنوان کاملا” صریح و روشنی است. جویس اولین نویسنده ای بود که از عنوان پرتره در یک اثر ادبی استفاده کرد. من خودم نیز کمی طنز سگانه از عناوین نقاشی گرفتم. البته ابدا” قصد تقلید از جویس را نداشتم. من گمان نمی کنم که جویس به هیچ وجه در نوشته های من تاثیر داشته باشد. اولیس که حتما” ندارد. اما نمی توانم انکار کنم که طرح بعضی از داستان های من از سری «پرتره ها» هیچ رنگ و بویی از دوبلینی های جویس نداشته باشند. آن زمان دوبلینی ها کاری آوانگارد در جهان داستان کوتاه بود.
در رابطه با انجیل باید بگویم که داستان های مهم آن مثل داستان نوح، یوحنا، لوت، موسی، یعقوب، داوود و سلیمان و هزاران داستان دیگر را به یقین از اوان کودکی می شناختم. ضرب آهنگ شگفت انگیز آن را از زبان روحانیون ولزی شنیده بودم و خودم هم خوانده بودم اما بدانید که هرگز ننشستم انجیل بخوانم و در واقع مانند بسیاری از مسیحیان دیگر نسبت به آن آگاهی کامل ندارم. هر آنچه از انجیل در آثارم به کار برده ام از حافظه دوران کودکی من ناشی می شود که جزیی از دارایی های عمومی تمامی کسانی است که در جوامع انگلیسی زبان بزرگ می شوند. به راستی که در هیچ کجای نوشته های من چیزی نیست که برای یک انسان باسواد ناآشنا باشد. در اشعار اولیه ام خیلی کم ازکلمات دشوار استفاده کرده ام اما آن ها به زمان جوانی ام بر می گردند و سعی کرده ام که در نوشته های بعدی تکرار نشوند.
و حالا در باره زیگموند فروید باید بگویم که تنها آشنایی من با نظرات و کشفیات دکتر فروید از طریق آثار رمان نویسانی بوده که از تاریخچه سوابق او نوشته و یا از روزنامه های عمومی علمی بود که به تصور من کار او را بیش از حد مردمی کردند و از معدود شاعران مدرن از جمله اودن که از واژه ها و نظرات روانشناختانه در برخی از اشعارشان استفاده می کردند. من فقط یک کتاب تحت عنوان «تعبیر رویاها» از فروید خوانده ام و اصلا” به یاد نمی آورم که به هیچ وجه تحت تاثیر او قرار گرفته باشم. تکرار می کنم امروزه هیچ نویسنده صادقی نمی تواند تحت تاثیرات کشف آوانگارد فروید از ناخودآگاه و کشفیات او در حوزه آثار علمی، فلسفی و هنری او قرار نگرفته باشد اما لزومی ندارد که این تاثیر ناشی از نوشته های خود فروید باشد.
در رابطه با این سوال که آیا عمدا” از ابزار وزن و قافیه و ضرب آهنگ و ساختار بندی کلمات استفاده می کنم. فورا” جواب می دهم بله. من در رابطه با کلمات صنعتگری جدی و دقیق هستم حتی اگر نتیجه کارم همیشه موثر به نظر نرسد. من از هر چیزی برای موثر بودن اشعارم و پیش بردن آن ها در جهت دلخواهم استفاده می کنم: از ترفندهای قدیمی و جدید، جناس، واژه های ترکیبی، استعاره، اشاره و کنایه، زبان عامیانه و تکیه کلام ها، قافیه های صدادار و پرشی و از هر چیز لازم دیگری استفاده می کنم. هر وسیله ای که در زبان هست برای استفاده شما البته در صورت تمایل تعبیه شده است. شعرا گاهی خود را سرگرم می کنند و پیچ و تاب دادن به کلمات، نوآوری و ترفند زدن ها بخشی از شادی ناشی از این کار داوطلبانه و رنج آور است.
ودر رابطه با این سوال که آیا استفاده من از کلمات ترکیبی برای ایجاد چیزی نوین به شیوه سوررئال مبتنی بر فرمول خاص یا فی البداهه است.
باید بگویم که در مفهوم سوررئالیستی، ردیف کردن فرمول ها برای قیاس و کنار هم قرار دادن کلمات غیرعمدی است.
بگذارید اگر می توانم روشن کنم. سورئالیست ها ( که به معنای فراتر از واقعیت یا کسانی هستند که فراتر از رئالیسم کار می کنند) جرگه نقاشان و نویسندگان قرن نوزدهم و بیستم در فرانسه بودند که به انتخاب آگاهانه تصاویر اعتقاد نداشتند. به عبارت دیگر: آن ها هنرمندانی بودند که از رئالیست ها ( کسانی که سعی می کردند تصور خود را از جهان واقعی خود نشان دهند ناراضی بودند) و امپرسیونیست ها( کسانی که سعی می کردند تاثیری از جهان واقعی مورد تصور خود را نشان دهند). سورئالیست ها می خواستند که به ناخودگاهی شیرجه بزنند، و تصاویر خود را از آن قلمرو بدون کمک هیچگونه منطق یا دلیلی بیرون بکشند و بطور نامعقولی آن ها را به وسیله نقاشی و کلمات بیان کنند.
سورئالیست ها از آنجا که اعتقاد داشتند بخش عمده ای ازذهن نهان است وظیفه هنرمند راخلق اثر هنری از بزرگترین توده نهان ذهن می دانستند و نه برگرفتن از نوک صخره یخی که از دریای ناخودآگاهی بیرون زده است. یکی از روش های مورد استفاده سوررئالیست ها در شعر کنار هم قرار دادن کلمات و تصاویری بود که با هم هیچ ارتباط منطقی نداشتند و به این شکل امیدوار بودند که نوعی از ناخودآگاهی یا رویا را به چنگ بیاورند، شعری که از واقعی هم واقعی تر باشد، جهان خیالی ذهن که بیشتر نهان است تا شعری که از ذهن خودآگاه برآمده باشد و بر ارتباط معقول و منطقی ایده ها و موضوع ها و تصاویر مبتنی باشد.
این به اختصار مرام سورئالیست ها است که من با آن مخالف هستم. برای من مهم نیست که تصاویر شعر از کجا آورده شوند. اگر دوست دارید می توانید آن ها را از پایین ترین دریای خویش نهان بیرون بکشید اما پیش از اینکه بر کاغذ بیاورید باید از تمامی فرایند های منطقی تعقل عبور کنند. از سوی دیگر سورئالیست ها کلمات خود را درست به همان شکل که از بی نظمی بیرون آمده کنار هم می چینند و شکل و نظمی به آن ها نمی دهند. برای آن ها بی نظمی نظم و شکل است. به نظر من اینکار به شدت گستاخانه است. سورئالیست ها تصور می کنند که هر آنچه از نیمه خودآگاه بیرون بکشند و در نقاشی یا کلمات بیان کنند باید الزاما” از علاقه یا ارزشی برخوردار باشد. من این را قبول ندارم. یکی از هنرهای شاعر قابل فهم و رساساختن چیزیست که از منشاء ناخودگاهی بیرون می تراود این یکی از بزرگترین موارد استفاده اصلی از هوش یعنی انتخاب است، انتخاب از توده تصاویر بی شکل و نامنطم ناخوداگاهی، آن هایی که به بهترین وجه قادر به رساندن هدف خیالی او باشند که نوشتن بهترین شعر ممکن است.
واین سوال که تعریف من از شعر چیست؟ سوال عجیبی است. من شخصا” شعر را فقط برای لذت بردن می خوانم. فقط اشعاری را که دوست دارم می خوانم. البته ناچارم اشعار زیادی را که دوست ندارم بخوانم تا به آن هایی که دوست دارم برسم اما وقتی مورد دلخواهم را یافتم آن زمان تنها چیزی که می توانم بگویم این است که «خودشه» و آن ها را برای لذت بردن می خوانم.
هر شعری را که دوست دارید بخوانید. اصلا” خودتان راگرفتار مهم بودن یا زنده بودن آن شعر نکنید. چه اهمیتی دارد که شعر چیست؟ اگر تعریقی برای آن می خواهید مثلا” « شعر چیزیست که مرا می خنداند یا می گریاند یا به خمیازه می اندازد یا باعث می شود بخواهم کاری را انجام بدهم و یا ندهم» این حرف ها را رها کنید. تنها مسئله مهم در باره شعر لذت بردن از آن است هر چند که رنج آور باشد. آنچه مهم است تکانه ابدی در پس آن است، احساس رنج عظیم انسان، حماقت ها و رفتار متظاهرانه او، وجد و شعف و جهل او ، حالا هر قدر هم که قصد شاعر متعالی نباشد.
می توانید یک شعر را از هم تجزیه کنند و به آن نگاه کنید و به خود بگویید که این حروف صدادارد و بی صداست، وزن و قافیه و ضرب آهنگ است . این اجزاء شعر و مهارت و صنعگتری شاعر است که شعر را تکان دهنده می کند، اما باز می بینیم که اعجاز کلمه هاست که شعر را چنین موثر می کند. بهترین هنرمندان همیشه شکاف هایی در اثر شعری خود بجا می گذارند تا آنچه در شعر بیان نشده، بتواند به بیرون خزیده و صاعقه وار بدرخشد. لذت و کاربرد شعر تجلیلی از مقام انسان و در نتیجه تجلیل از خداوند است.