درآمدی بر شناخت مقوله های ادبی (۹)/ فتح الله بی نیاز

درآمدی بر شناخت مقوله های ادبی (۹)

قسمت نهم:

ناتورآلیسم و تلخیص علل حذف عناصر آن در داستان مدرنیستى

فتح الله بی نیاز

«ناتورآلیسم» (Naturalism) از بطن «رآلیسم» پدید آمد. در «رآلیسم»، الگوهایى از شخصیت ‏ها و رخدادهای واقعى، بدون دخالت نویسنده، تصویر مى ‏شوند. در «ناتورآلیسم»، غیر از این نکته به «ماهیت انسانى» نیز توجه بیش از حدى مى ‏شود. در واقع، ناتورآلیست ‏ها در حوزه ی فلسفى، از ماتریالیسم «فویرباخ»، در عرصه ی طب و کالبدشناسى از «کلود برنار»، در تئورى شناخت از اثبات‏گرایى «اگوست کنت»، در زیست ‏شناسى و انسان ‏شناسى از «لوکا» و «داروین» و در حوزه ی کاربرد عقاید از «هیپولیت تِن» پیروى مى ‏کردند.

در آثار ناتورآلیستى، بشر دنباله ‏رو غرایز و امیال جسمانى خود است و ژنتیک و ارث، نقش مهمى ایفا مى ‏کنند. براى نمونه «امیل زولا» در مجموعه ی آثار بیست و پنج جلدى ‏اش، «دارایى روگن ماکار» ، «ژرمینال»، «آسوموار»، «شکست»، «دکتر پاسکال» و «نانا» و غیره، شمارى از اعضاى دو خانواده را در داستان به تصویر مى ‏کشاند که مى‏ بینیم در وجوهى از رفتار، اخلاق و اعتقاد وجه اشتراک دارند. این اشتراک در محدوده ی دانش علمى و تجربى جاى دارد نه جاى دیگر. بیاییم کنکاش بیش ترى در این مساله بکنیم: «رآلیسم» فلسفى به دو عرصه اعتقاد دارد: یکى مطابقت و دیگرى همسازى. در مطابقت، شما با زبان ارجاعى یا به بیان دیگر علمى، به وجوه عینى اشاره مى ‏کنید. مثلن سقوط شیئى را با قانون جاذبه ی عمومى توضیح مى ‏دهید، درحالى ‏که در همسازى، شما به زبان عاطفى متوسل مى ‏شوید و بیانى ذهنى از رخدادها به ‏دست مى ‏دهید که همان ادبیات است. «ناتورآلیسم» به ‏وضوح این زبان عاطفى را تا حدى کنار مى‏ گذارد و به جاى آن، زبان ارجاعى به ‏کار مى ‏برد؛ طورى ‏که «امیل زولا» مى ‏گوید: «هدف من بیش از هر چیز هدف علمى است. من مى‏ خواهم همان کارى را که جراح روى اجساد مى ‏کند، روى موجود زنده انجام دهم.»

به ‏عبارت دیگر، او شیوه ی علمى بالینى، یعنى روش یک آسیب‏ شناسى و فیزیولوژیست را به ما نشان مى ‏دهد. به عقیده ی او زندگى و اعمال و رفتار انسان ‏ها، به ‏وسیله ی محیط و وراثت تعیین مى ‏شود و نویسنده هم باید همین ‏ها را در اثرش بیاورد. بنابراین ملاحظه مى ‏کنید که اولن طب تجربى و جبر بیولوژیکى چه ‏قدر بر این نوع آثار تاثیر مى ‏گذارند، ثانین دنبال کردن رفتار و کالبدشناختى شخصیت ‏ها، به‏ وضوح کاربرد عقاید «اگوست کنت» در بررسى جامعه و نظریه ی جبر «هیپولیت تِن» را در ادبیات به ما نشان مى ‏دهد. روان‏شناسى شخصیت ‏ها در آثار ناتورآلیستى، خیلى ساده و دم ‏دستى است. انگیزه ی تحّرک شخصیت ‏ها بیش تر با پول و حرص مال و منال، آزمندى در قدرت، شهوت و روابط افراطى جنسى، و نیز شهرت ‏طلبى است. انگیزه ‏ها به ‏وضوح در مرحله ی «حیوانى» باقى مى ‏مانند و بیش تر شخصیت ‏ها دست به عمل آگاهانه نمى ‏زنند. اراده ‏شان تابع غرایز و فعل و انفعالات غدد جسمانى و نیز عوامل و نیروهاى اجتماعى (محیط) است. آن ها شاید تغییر کنند، اما نیروى مقتدر غریزه، و ژنتیک هم چنان بر آن ها مستولى است. در «فرانسه» مى ‏توان به «امیل زولا»، گى ‏دو مو پاسان» و «برادران گنکورد»؛ در «انگلستان» «جرج مور»، «جرج گیسینگ»؛ در «امریکا» «تئودور درایزر» (تراژدى امریکایى)، «استیفن کرین» (مگى، دختر خیابان ‏ها). به‏ طور پراکنده نیز مى ‏توان «غرور و تعصب» اثر «جین اوستین»، «قدرت جهل» نوشته ی «لئون تولستوى»، نمایشنامه ‏هاى «پدر» و «خانم ژولى» – «اگوست استریندبرگ» و «در اعماق» اثر «ماکسیم گورکى» اشاره کرد.

    اما چرا امروزه در ادبیات داستانى، گرایش به «ناتورآلیسم» کم شده است؟ پاسخ را باید در خصلت داستان مدرنیستى جست وجو کرد که به ‏سادگى دوره ی کلاسیک نیست؛ و زمان و شخصیت ‏ها، فاصله ی زیباشناختى زیادى با واقعیت مى ‏گیرند. توجه شما را به این نکته جلب مى ‏کنم که داستان مدرن حتمن به زندگى در دوره ی مدرنیسم برنمى ‏گردد، بل که مدرنیستى بودن اش به نوآورى و خلاقیت دلالت دارد. مى ‏توان داستان ‏هاى دوره ی «چین باستان» یا «ایران» قبل از اسلام را به ‏صورت مدرنیستى نوشت. در داستان ‏هاى مدرنیستى که واقعیت، بیش تر خصلتی ذهنى دارد تا عینى و امر بیرونی حتمن به امر درونی تبدیل می شود، ضمیر ناخودآگاه انسان به ‏مثابه ذخیره ی اصلى ضبط تجربه زیسته است و مفهوم زمان نه در توالى لحظه‏ ها و تداوم زمانى (Time sequence)، بل که به‏ مثابه یک جریان پیوسته ذهنى عمل مى‏ کند؛ چیزى که شامل خاطرات گذشته، موقعیت حال و رخدادهاى آینده نیز مى‏ شود و ناتورآلیست ‏ها چندان به آن اعتنا ندارند. در داستان ‏هاى نوین، روایت رخدادها ذهنى است و اشیاء و پدیده ‏ها و شخصیت ‏ها از وراى لایه ‏هاى مختلف ذهن و از پنهانى ‏ترین زوایاى درون توصیف مى ‏شوند، بنابراین مى ‏توان دنیایى از کنایه، استعاره، اسطوره و نماد را به کار گرفت و کل روایت را سمبلیک کرد. بهتر است بیش تر توضیح دهیم. رویکرد درون ‏نگرى، خصوصن جنبه ‏هاى روانى و وجه اسطوره ‏شناختى آن، امروزه در مقیاس وسیعى از سوى نویسندگان به ‏کار مى ‏رود و توجه به ارزش ‏هاى ذاتى و زیباشناختى داستان و میزان تاثیر آن بر خواننده جاى خاصى دارد. از سوى دیگر کاربست نکات دقیق روان‏شناسى و در عین حال توجه به الگوهاى اساسى فرهنگى (جامعه ‏شناسى) مهم است و تکیه بر نتایج نهادهاى فرهنگى و اجتماعى و سنت ‏هاى کهن که خصلت تاریخى به رویکرد نویسنده مى ‏دهند، گاه تعیین ‏کننده مى ‏شوند. از جانب دیگر تاکید بر ارزش ‏هاى مستقل از زمان و مکان، که به مطلق ‏گرایى فارغ از تاریخ، گرایش دارند، آمیزه ‏اى وسیع از عناصر فرهنگى گسترده در مفهوم کلى و عام آن، در اختیار نویسنده مى‏ گذارند که درست نقطه  ی ‏مقابل غریزه ‏گرایى «ناتورآلیسم» است. پس مى‏ بینید که نقش تعیین ‏کننده  در روند تغییر و تکامل خصلت ‏هاى بشرى و تمدن جوامع و نیز «فردیت» به اندیشه و تغییر آن داده مى ‏شود نه غریزه، انگیزه ‏هاى ابتدایى و وجه ایستاى فیزیولوژیک. امروزه خودِ شما مدام افکار و سلیقه ‏هاى ‏تان تحت تاثیر رسانه ‏هاى جمعى متحول مى‏ شود، با تغییر شغل و مکان زندگى، شخصیت و هویت ‏تان دگرگون مى ‏شود؛ حتا رویاها و کابوس ‏هاى ‏تان چیزى دیگر مى ‏شود – یعنى چیزى که داستان ناتورآلیستى نمى ‏تواند به آن پاسخ گوید. امروزه اساطیر که در «ناتورآلیسم» جایى ندارند، نشانه‏ هاى متکثرى از الگوى نژاد و فرهنگ‏ اند و از مشارکت طبیعى و عادى بشر در ناخودآگاه جمعى حکایت مى ‏کنند و نشان مى‏ دهند که که روان آدمى، در ذات، نماد آفرین و اسطوره ‏ساز است، و مضمون ناخود آگاه، به شکل صورت ‏هاى روانى، توسط خودآگاه درک مى ‏شوند و فقط اسیر غرایز نیستند. پس هنرمند، افسانه ‏پردازى مى ‏شود که حقایق ناخود آگاه را بازگو کند و این، یعنى جدایى هر چه بیش تر داستان مدرنیستى از «ناتورآلیسم».