نگاهی به دوره بندی های مختلف آواز شجریان از ابتدا تا کنون(قسمت دوم) / علی رضا خلیل پور

نگاهی به دوره بندی های مختلف آواز شجریان از ابتدا تا کنون(قسمت دوم)

علی رضا خلیل پور

الف)مروری بر ادامه فعالیت های شجریان در دهه ۱۳۵۰:بیشتر اجراهایی که شجریان در سلسله برنامه های گلها داشته برسازوآوازمبتنی بوده است اما وی در ۱۵ برنامه،علاوه بر اجرای آواز،تصنیف نیز خوانده است که از میان آنها ۹ تصنیف در زمره تصنیف های قدیمی ای محسوب می شوند که توسط هنرمندانی چون:عارف قزوینی،درویش خان و استادان دیگر عهد قاجار ساخته شده اند که ۸ تای آن توسط استاد پایور و یکی از آنها توسط شادروان محمد رضا لطفی(گلهای تازه ۱۶۰) تنظیم شده است.اما از میان ۶ تصنیف دیگری که شجریان علاوه بر تصنیف های قدیمی اجرا کرده یکی از آنها به نام خاکستر در آواز دشتی(سروده صفای اصفهانی)ساخته خود شجریان است که در برنامه گلهای تازه ۱۷۶ اجرا شده و توسط استاد فرهاد فخرالدینی تنظیم شده است.این تصنیف با مطلع: «دل بردی از من به یغما» آغاز می شود.اجراهای دیگر عبارتند از ۲ تصنیف از ساخته های استاد پایور که عبارتند از: تصنیف شب نیشابوردر ابوعطا بر روی رباعیاتی از خیام که در گلهای تازه ۱۸۲ پخش شد و تصنیف باد صبا در دستگاه ماهور بر روی غزلی از حافظ(با مطلع:مژده ای دل که دگر باد صبا باز آمد) که در گلهای تازه ۸۵ اجرا شد.علاوه بر آنها باید به دوتصنیف ساخته محمد رضا لطفی اشاره کنیم که در برنامه گلهای تازه شماره ۱۹۰ و ۱۴۷ اجرا شدند.دربرنامه گلهای تازه ۱۴۷ تصنیف معروف ناز لیلی در دستگاه سه گاه(بر اساس شعری از طبیب اصفهانی) و با تنظیم جواد معروفی پخش شد و درگلهای تازه ۱۹۰ تصنیف به یاد عارف در آواز بیات ترک با شعری از هوشنگ ابتهاج و تنظیم معروفی اجرا شد.یکی دیگر از تصنیف های مهم شجریان در برنامه گلهای تازه،تصنیف گل باغ آشنایی در دستگاه همایون بود که بر اساس غزلی منسوب به فخرالدین عراقی ساخته و در گلهای تازه ۱۸۰ پخش شد.آهنگساز،تنظیم کننده و رهبری ارکستراین قطعه آوازی ارکسترال نیزاستاد مصطفی کسروی بود که در زمره یکی از آهنگسازان مطرح موسیقی ارکسترال در دوران پیش از انقلاب محسوب می شد و درضمن رهبرارکستر و نوازنده فاگوت هم بود.از دیگر آثار مهم مصطفی کسروی می توان به کارهایی چون:اورتور شوشتری،سرود درختکاری،گفت و گو کن جستجو کن و… اشاره کنیم.در کل با بررسی ۵۲ اثری که شجریان در سلسله برنامه های گلهای تازه اجرا کرده است شاید بتوان گفت که چند اثر وی قابل توجه بیشتری است. یکی اجرای وی در گلهای تازه شماره ۷۷(موسوم به پرکن پیاله را) که پیشتر به آن اشاره کردیم و گفتیم که این اثر در زمره نخستین کارهایی است که در آن بر روی یک شعر نیمایی آوازی ایرانی اجرا شده است.نوازندگی ویولون این کار برعهده شادروان حبیب الله بدیعی بود و در قسمت نخست این مقاله هم اشاره شد که جواب های آواز وی از بهترین جواب های آوازهای کلیه نوازندگان بر صدای شجریان بوده است.در این اجرا شجریان نیز با هنرمندی تمام از آن لحن مسلط تعزیه خوانی خود فاصله گرفته و با زیبایی هرچه تمام تر حس خود را در آواز به خواننده منتقل می کند.از اجراهای دیگر خوب شجریان در برنامه گلهای تازه می توان به اجرای وی در گلهای تازه ۱۷۱ اشاره کرد که توسط استاد فرهاد فخرالدینی ساخته،تنظیم و رهبری شده است.شجریان در این اجرا آوازی را بر اساس غزلی از سعدی با مطلع:«اگر دستم رسد روزی که انصاف از تو بستانم» به همراه ارکسترمی خواند.یعنی می توان گفت که این اجرا در تاریخ موسیقی ایران از آن جهت اهمیت دارد که برای نخستین بار جواب آواز نه به وسیله یک ساز بلکه به وسیله ارکستر داده می شود و البته پیش از این اجرا هم می توان به همان اجرای آوازی شجریان در گلهای تازه ۷۷ ساخته شهبازیان اشاره کرد که در ان اجرا نیز بیشتر حواب آوازها با ارکستر داده می شود.در ضمن سولیست ویولون در برنامه گلهای تازه ۱۷۱ نیز شجاع الدین لشگرلو بود که برای نخستین بار نامش در برنامه های گلهای تازه دیده می شد.این برنامه در دستگاه چهارگاه اجرا شد. ازدیگر اجراهای مهم شجریان در گلهای تازه می توان به برنامه شماره ۱۶۰ با همکاری گروه شیدا به سرپرستی محمد رضا لطفی اشاره کرد.نکته جالب توجه درباره این اجرا این است که در این برنامه تمامی کارهای اعم از پیش درآمد،آواز،تصنیف و رنگ در گوشه راک ماهور اجرا شده است.پیش درآمد و تصنیف این برنامه هردو از درویش خان و رنگ آن نیز از استاد نورعلی خان برومند است. بنابراین در این برنامه حال و هوای کاملا سنتی حاکم بوده است و به موسیقی عهد قاجارشباهت دارد و ارکستراسیون آن نیز کاملا ایرانی است. اما چهارمین اثر قابل توجه شجریان در سلسله برنامه های گلهای تازه،برنامه شماره ۱۸۲ است که با نام «شب نیشابور» مشهور است و در قسمتی از همین مقاله نیز درباره آن اندکی سخن گفتیم.آهنگساز این اثر شادروان استاد فرامرز پایور بود که بر اساس ۸ رباعی خیام و رباعیات منتسب به او این اثر را آهنگسازی،تنظیم و اجرا کرده است.این اثر در آواز ابوعطا ساخته شده است و در نوع خود اثری بدیع و قابل توجه محسوب می شود و شاید بتوان آن را در زمره شاهکارهای استاد پایور قلمداد کرد.در عین حال پیشتر اشاره کردیم که شجریان در برخی از اجراهای خود از لحن مسلط تعزیه وار خود به خوبی فاصله می گیرد که این دسته کارها نیز در زمره اجراهای موفق وی محسوب می شود.مانند همان اجرا در برنامه گلهای تازه ۷۷.از جمله اجراهای دیگر وی در این چارچوب می توان به گلهای تازه ۱۳(در پرده چنگ) و گلهای تازه ۳۱ اشاره کنیم. درگلهای تازه ۱۳ شجریان در دستگاه ماهور و با همراهی نوازندگانی چون:حبیب الله بدیعی،منصور صارمی،منصورنریمان و جهانگیر ملک روی غزلی از حافظ(با مطلع:نوبهارست در آن کوش که خوش دل باشی) آوازی می خواند و در گلهای تازه ۳۱ نیز وی روی غزلی دیگر از حافظ(با مطلع:بر سر آنم که گر ز دست بر آید) و با همراهی جواد معروفی(پیانو) و حسن کسایی(نی)آوازی را در دستگاه ماهور اجرا می کند.اما درباره اشعاری که شجریان در سلسله برنامه های گلهای تازه به صورت آوازی اجرا کرده است چند نکته قابل توجه است:نخست اینکه علاقه شجریان به اجرای برخی از غزل های حافظ در این برنامه ها به وضوح قابل مشاهده است.چون از میان ۵۲ برنامه ای که شجریان در گلهای تازه اجرا کرده است ۲۴ اجرا بر اساس غزلی از حافظ خوانده شده اند و این آمار درباره غزل های سعدی به ۱۲ مورد می رسد و درباره اشعار مولوی تنها به یک عدد می رسد و آن هم مربوط می شود به گلهای تازه ۷۵ که در آن شجریان به همراه تار جلیل شهناز و ویولون حبیب الله بدیعی آوازی را در بیات افشاری روی غزلی از مولوی با مطلع:«همه خفتند و من دلشده را خواب نبرد»خوانده است.اما ازمیان شاعران معاصری که شجریان بر اساس اشعار آنها آوازهایی را اجرا کرده است هوشنگ ابتهاج(ه.ا.سایه) و رهی معیری بیشترین بسامد را دارند.شجریان در برنامه های ۳۷،۱۰۷ و ۱۹۰ گلهای تازه،از اشعار ابتهاج و در برنامه های ۲۳ و ۶۵ این برنامه ها از اشعار رهی معیری در کارهای آوازی اش بهره برده است.البته شجریان علاوه بر این دو شاعر در برخی دیگر از آوازهای خود از اشعار شعرایی چون:فرخی یزدی،شهریار،فریدون مشیری و شفیعی کدکنی استفاده کرده است.بهرحال از منظر تنوع انتخاب اشعار شعرای مختلف می توان گفت که شجریان از این منظر به پای خوانندگانی چون محمودی خوانساری،گلپایگانی و ایرج نمی رسد.به عنوان مثال از میان ۲۷ اثری که محمودی خوانساری از خود در سلسله برنامه گلهای تازه بر جای گذاشته است اشعاری از این شاعران به چشم می خورد:حافظ،سعدی،عراقی،یغمای جندقی،شهریار،ابوالحسن ورزی و علی اشتری.که با توجه به نسبت تعدد شاعران به کمیت اجرای خوانندگان در برنامه گلهای تازه رقم قابل توجهی است.استاد اکبر گلپایگانی نیز در ۱۴ برنامه ای که در سلسله برنامه های گلهای تازه اجرا کرده است از ۸ شاعر در آوازهایش استفاده کرده است که عبارتند از:سعدی،حافظ،مولوی،فروغی بسطامی،عراقی،رهی معیری،پژمان بختیاری و سیمین بهبهانی که این تنوع اشعار با توجه به اجراهای معدودی که گلپایگانی در گلهای تازه داشته است بسیار قابل توجه است.حال آنکه شجریان از میان ۵۲ اثری که در برنامه گلهای تازه از خود بر جای گذاشته است تنها از اشعار ۱۴ شاعر در اجراهای آوازی خود استفاده کرده است. اما صرف نظر از برنامه گلهای تازه،شجریان در دهه ۵۰ در برنامه گلچین هفته نیز شرکت داشت و همچنین در نوارهایی که توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای آشنایی شنوندگان با موسیقی ایرانی ضبط شده بود برنامه هایی اجرا کرد.گلچین هفته،سلسله برنامه های رادیویی بود به سرپرستی هوشنگ ابتهاج که در صبح های جمعه به مدت یک ساعت پخش می شد.این سلسله برنامه ها بسیار متنوع بودند و در آن خوانندگان بسیاری شرکت داشتند از جمله:محمودی خوانساری،نادرگلچین،رضوی سروستانی،دلکش،مرضیه،شجریان و حتی خوانندگان جدیدتری چون:سیما بینا،محمد گلریز،پریسا،سروش ایزدی.گفتنی است که شهرام ناظری نیز نخستین اجرای رسمی اش را با همکاری گروه شیدا به سرپرستی محمد رضا لطفی با آوازی در دستگاه ماهور روی ابیات اول مثنوی مولوی و اجرای تصنیف تمنای وصال(با شعری از شیخ بهایی) در یکی از برنامه های گلچین هفته آغاز کرد.در سلسله برنامه های گلچین هفته علاوه بر حضور بسیاری از نوازندگان با سابقه از قبیل جلیل شهناز،فرهنگ شریف،منصور صارمی و اسدالله ملک برخی از چهره های نسل جدید نوازندگی نیز شرکت داشتند که از میان آنها می توانیم به هنرمندانی چون:حسین عمومی،محمد رضا لطفی،داریوش طلایی و حسین علیزاده اشاره کنیم.به عنوان مثال علیزاده برخی از قطعات تاثیرگذارش را برای نخستین بار در این سلسله برنامه ها اجرا کرد مانند قطعه معروف حصار دردستگاه چهارگاه که بعدها در آلبوم چاووش۳ نیز بار دگر منتشر شد.اما آثاری از شجریان که در سلسله برنامه های گلچین هفته پخش شدند به سه دسته تقسیم می شوند.دسته اول قطعاتی هستند که وی پیشتر در برنامه های گلهای تازه اجرا کرده بود و بار دیگر در این سلسله برنامه ها بازپخش می شد که از جمله آنها می توان به تصنیف باغ نظر(گلهای تازه ۱۲۵) و تصنیف گل باغ آشنایی(گلهای تازه ۱۸۰) اشاره کرد.دسته دوم قطعاتی قدیمی بودند که توسط گروه هایی مانند گروه شیدا باز سازی اجرا شدند و برای نخستین بار در این برنامه ها پخش شدند مانند بازسازی تصنیف «از خون جوانان وطن لاله دمیده» که توسط همین گروه شیدا باز سازی شد و می توان گفت که در زمره زیباترین اجراها در این زمینه است و ازکارهای ماندگار شجریان و گروه شیدا به سرپرستی محمد رضا لطفی محسوب می شود و دسته سوم هم البته قطعاتی هستند که توسط آهنگسازان مختلف ساخته شده و برای نخستین بار از این برنامه ها پخش می شدند.برخی از این تصنیف ها عبارتند از:تصنیف«اشک پدر» ساخته علی اصغر کرد بچه روی شعری از نادر نادرپور در دستگاه چهارگاه و با مطلع:«امید زیستنم دیدن دوباره توست»،تصنیف «داروگ» ساخته و تنظیم مصطفی کسروی روی شعری از نیما یوشیج در آواز دشتی،تصنیف «کوچه سارشب» با آهنگسازی محمد رضا لطفی و تنظیم فریدون شهبازیان روی غزلی از ابتهاج در آواز دشتی و با مطلع:در این سرای بی کسی،کسی به در نمی زند.تصنیف اشک مهتاب ساخته حسن یوسف زمانی بر روی ۳ دو بیتی از سیاوش کسرایی در آواز دشتی که در زمره مشهورترین تصنیف های پیش از انقلاب شجریان است.گفتنی است که تصنیف داروگ از مهترین تصنیف های ایرانی است که بر روی یک شعر نیمایی ساخته شده است و از لحاظ ارکستراسیون و تلفیق شعر و موسیقی بسیار قابل توجه است و در زمره آثار آوانگارد در موسیقی ایرانی به شمار می رود.این آواز اینگونه آغاز می شود:«خشک آمد،کشتگاه من در جوار کشت همسایه گرچه می گویند می گریند روی ساحل نزدیک سوگواران در میان سوگواران…»گفتنی است که سالها به اشتباه سازنده این قطعه را محمد رضا لطفی و تنظیم کننده آن را فرهاد فخرالدینی ذکر می کردند.علاوه بر این فعالیت ها یکی دیگر از کارهای مهم شجریان در دهه ۵۰ همکاری وی در انتشار مجموعه ای آموزشی برای آشنایی شنوندگان با دستگاههای مختلف موسیقی ایرانی بود که از طرف کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و به اهتمام کامبیز روشن روان انتشار یافت که اجرای تمامی قسمت های آوازی این مجموعه بر عهده شجریان بود.نوازندگانی هم که با این مجموعه همکاری کردند عبارت بودند از:هوشنگ ظریف(تار)،رحمت الله بدیعی(کمانچه)،اسماعیل تهرانی(سنتور)،مهربانو توفیق(سه تار)،کمال سامع(نی)،محمد دلنوازی(عود و رباب) و نیکو خردمند نیز دکلمه اشعار را در این مجموعه بر عهده داشت.از جمله آوازهایی که شجریان در این مجموعه اجرا کرده است می توان به آواز وی در دستگاه شور با همکاری کمانچه بدیعی روی غزلی از سعدی با مطلع:«ندانمت به حقیقت که در جهان به که مانی»،آوازی در گوشه دیلمان دشتی با همکاری کمانچه بدیعی روی غزلی از حافظ با مطلع:«دل از من برد و روی از من نهان کرد»،آوازی در گوشه چهارباغ ابوعطا با همراهی سنتور اسماعیل تهرانی روی غزلی از هاتف اصفهانی با مطلع:«چه شود به چهره زرد من نظری برای خدا کنی»،آوازی در بیات ترک با همراهی تار هوشنگ ظریف روی غزلی از فروغی بسطامی با مطلع:«یار بی پرده کمر بست به رسوایی ما»اشاره کرد.اما از دیگر اجراهای مهم و متفاوت شجریان در دهه ۵۰ می توانیم به اجرای وی در آلبوم رباعیات خیام به آهنگسازی فریدون شهبازیان و با صدای احمد شاملو بر روی ۵ رباعی از خیام اشاره کنیم.این آلبوم در زمره پرطرفدارترین آلبوم های موسیقی ایرانی که تاکنون به بازار عرضه شده است.شجریان در این آلبوم نیز مانند برخی دیگر از اجراهایش(مانند گلهای تازه ۷۷) موفق شده است که تا اندازه ای ازلحن مسلط مرثیه ای و تعزیه وار خود فاصله بگیرد وبا بیان نسبتا نوینی رباعیاتی از عمر خیام را اجرا کند. همچنین ازشجریان دو آلبوم به نام گلبانگ در سال ۱۳۵۶ منتشر شد.در آلبوم نخست که با تنظیم شهبازیان اجرا شده است وی تصنیف هایی چون:بت چین(با ملودی و ترانه ای از شیدا)،تصنیف قدیمی عشق تو و تصنیف زمن نگارم ساخته درویش خان و شعر ملک الشعرا بهار را خوانده است.آوازهای این آلبوم نخست در مایه بیات اصفهان و گوشه های راک ماهور است که روی غزل هایی از سعدی و حافظ اجرا شده اند و با همراهی استادانی نظیر پایور و هوشنگ ظریف.اما در آلبوم دوم ما دو تصنیف از ساخته های استاد حسن یوسف زمانی در ماهور و آواز دشتی را ملاحظه می کنیم.تصنیف اول که در دستگاه ماهور است روی سه دوبیتی از بابا طاهر ساخته شده است و به نام مبتلا معروف است و تصنیف دومی که روی غزلی از حافظ با مطلع:«مزن بر دل ز نوک غمزه تیرم» ساخته شده است و درمایه دشتی است «دولت عشق» نام دارد.آوازهای این دو آلبوم هم در دستگاههای ماهور و آواز دشتی روی دوبیتی های بابا طاهر و غزلی از حافظ خوانده شده اند و با همراهی سه تار استاد عبادی و کمانچه استاد بهاری.همچنین در سال ۱۳۵۶ آلبومی به نام به یاد عارف با همکاری گروه شیدا به سرپرستی محمد رضا لطفی منتشر کرد که نخستین آلبوم از مجموعه چاووش به شمار می رود.در این آلبوم که در بیات ترک اجرا شده است شجریان ابیاتی از غزل ابتهاج با مطلع:«نه لب گشایدم از گل نه دل کشد به نبید» و ابیات نخست مثنوی بانگ نای ابتهاج را با همکاری لطفی،پشنگ کامکار و عبدالنقی افشار نیا به صورت آواز اجرا می کند.این آلبوم با پیش درآمدی بسیار زیبا و تاثیر گذار آغاز می شود و پس از ساز و آواز در قسمت اول،آوازی به همراه گروه نوازی اجرا می شود و سپس شجریان با همراهی تار لطفی و نی عبدالنقی افشار نیا بقیه آواز را اجرا می کند و در پایان،تصنیف به یاد عارف به آهنگسازی محمد رضا لطفی و کلام ابتهاج اجرا می شود.تمامی قطعات با کلام و بی کلام در این آلبوم ساخته محمد رضا لطفی است.گفتنی است که تصنیف به یاد عارف برای نخستین بار در گلهای تازه ۱۹۰ با همراهی ارکستر رادیو تلویزیون ملی ایران اجرا شد اما در این آلبوم این اجرا با ارکستری سراسر ایرانی به سرپرستی لطفی جلوه دیگری داشت.به نظر نگارنده ایت سطور،آوازی که شجریان در این آلبوم اجرا کرده است در زمره زیباترین و تاثیر گذارترین آوازهایی است که وی در کل فعالیت های هنری اش به اجرا در آورد.او در این آلبوم چنان آواز محزونی می خواند که شنونده را تحت تاثیر این حزن صدا قرار می دهد و البته جواب آواز استادانه و هم دلانه محمد رضا لطفی به شجریان نیز زیبایی این اثر را دو چندان کرده است.شجریان در دهه ۵۰ علاوه بر اجراهای رادیویی و آلبوم هایی که منتشر کرد در برنامه های جشن هنر شیراز و جشن هنر طوس نیز برنامه های متعدد و موثری اجرا کرد که در شماره بعدی به جزییات آنها خواهیم پرداخت.